رامین ادیبی

شواهد گسترش دریانوردی بسیار فراتر از آن چیزی است که تصور می‎شود؛ که به خروج انسان خردمند (هومو ساپینس) از آفریقا مربوط است. این استدلال وجود دارد که خروج انسان از آفریقا به واسطۀ استفاده‎اش از منابع و امکانات ساحلی تسریع پیدا کرده است. محیط‎ ساحلی برای اجداد اولیه ما جایگاه اقتصادی ویژه‎ای فراهم می‎نمود تا بتوانند از آن طریق سفر کنند و به منابع ساحلی و دریایی دسترسی داشته باشند و در حین کمیاب شدن غذای شکار؛ سخت پوستان دریایی نیز منبع قابل اعتمادی  برای تغذیه بودند. چارچوب‎های زمانی که برای خروج انسان خردمند از آفریقا ارائه کرده‎اند غالباً محل مناقشه‎اند؛ برخی شواهد حاکی از آن است که انسان در دوره‎ی پلیستوسن پایانی قبل از فوران اَبر آتشفشان توبا (Toba eruption) یعنی در حوالی 74000 یا قبل از 125000 سال قبل آفریقا را ترک کرده‎اند این در حالی است که برخی معتقدند پدیده مهاجرت از آفریقا بلافاصله پس از فروپاشی توبا شکل گرفته است؛ اگر چارچوب زمانی دوم را در نظر بگیریم، انسان خردمند با سرعت بالایی کره خاکی را تحت سلطه خود درآورد و حدود 50000 سال قبل برای رسیدن به قاره پیشاتاریخی ساهول (Sahul) تقریباً 12000 کیلومتر را طی کرد. حتی با وجود شواهدی از زیست اجداد ما در مناطق ساحلی  و استفاده آنها از منابع دریایی، نمی‎توانیم در خصوص فناوری دریانوردی فرضیاتی ابراز نماییم. نخستین شواهد از دریانوردی انسان خردمند مربوط به شواهد غیر مستقیم از یافته‎های باستان‎شناختی است که از شمال استرالیا (نووالابیلا I- Nauwalabila- و مجدببه- Malakunanja -II) به دست آمده؛ زیرا می‎دانیم که قاره پیشاتاریخی ساهول توسط دریا از جنوب شرق آسیا جدا شده است. مسافت دقیق این کانال به مسیر طی شده و سطح آب دریا در آن زمان بستگی دارد اما ممکن است تا 200 کیلومتر بوده باشد. علاوه بر مواد باستان‎شناختی تاریخگذاری شده، می‎توان از شواهد ژنتیکی انسانی برای نقشه برداری و تاریخ مهاجرت استفاده نمود. پژوهش‎های کنونی روی دی‌ان‌ای میتوکندریایی نقشه توزیع هاپلوتیپ در جمعیت‎های انسانی را ترسیم می‎کند و سپس با قرینه‎سازی آنها آهنگ جهش تخمین زده می‎شود. افزون بر آن،  پژوهشگران به ردیابی کروموزوم Y  مردانه پرداخته‎اند، اما تحلیل با وضوح بالا در ابتدای مسیر خود قرار دارد و در حال حاضر؛ نتایج بسیار آزمایشی است. اساسا، این پژوهش‎ها، ما را قادر می‎سازد تا یک تبارشناسی ساختاری یا شجره نامه زمانی ایجاد نماییم. یافته‎های فعلی از استعمار ساهول توسط انسان خردمند بین سال‎های 55000 تا 50000 سال قبل را پشتیبانی می‎کند.از این رو، ما می‎دانیم چه زمانی و چه کسی، اما چرا اجداد ما برای اولین بار از خشکی خارج شدند و از دریاها عبور کردند؟ فرضیات متعددی در این خصوص وجود دارد. این نظریات را می‎توان در عوامل انگیزشی (Push factors) و کششی (Pull factors) تقسیم نمود. عوامل انگیزشی ممکن است شامل گروه‎های اجتماعی رقیب، فقدان منابع غذایی یا تغییر در شرایط محیطی دانست؛ شایان ذکر است، اگر مبنای انتخاب‎های اصلی انسان را صرفاً در تغییرات اقلیمی جستجو کنیم؛بسیار ساده انگار به موضوع نگاه کرده‎ایم (اگر شما بدین گونه می‎اندیشید به یک جبرگرائی محیطی دچار هستید). عوامل کششی می‎تواند شامل جستجوی برای مواد خام مانند: «سنگ‎های چخماق یا ابسیدین»، دنبال کردن حیوانات، پرندگان و ماهیان کوچ‎رو و مهاجر باشد همچنین تلاش برای زمین بیشتر یا حس طمع را نیز بایستی  بر آن افزود. ما نمی‎دانیم دقیقاً در ذهن انسان‎هایی که قایق‎های ساده و کلک را ساختند؛ و به افق های دور دست حرکت کردند؛ چه چیزی می‎گذشته. با این حال تصور می‎شود ترکیبی از همه عوامل انگیزشی و کششی وجود داشته است.  به احتمال زیاد از شناورهای آبی به طور منظم برای ماهیگیری محلی یا رفت و آمد بین جزایر استفاده می‎شده. شواهدی از ماهیگیری از تیمور شرقی به دست آمده که قدمت آنها به 42000 سال قبل باز می‎گردد. عمده شواهد دریانوردی مربوط به پلیستوسن پایانی از سلطه انسان خردمند نشات می‎گیرد. در مدیترانه ادعاهایی مبنی بر دیانوردی اولیه بر اساس حضور انسان در جزایر به واسطۀ مجموعه ای از ابزار سنگی وجود دارد اما کافی به نظر نمی رسند. نخستین شواهد محکم از دریانوردی در مدیترانه متعلق به هزاره‎های 11 و 10 قبل از میلاد به شکل ابسیدین از غار فرانچتی (Franchthi cave) در جزیره میلوس در کشور یونان می‎باشد و همزمان مردم به طور فصلی از جزیره قبرس بازدید می‎کردند. قدیمی‎ترین محل اشغال شدۀ جزیره قبرس محوطه آکروتیری آتوکرمنوس (Akrotiri Aetokremnos)  متعلق به هزاره‎ی 10 قبل از میلاد است که به عنوان محوطه فصلی شکارچی-گردآورنده شناخته می‎شود که ارتباط بین بقایای انسانی و  اسب آبی کوتوله حاکی از آن است که احتمالاً انسان‎ها مسئول انقراض این جاندران بومی بوده‎اند. سطح آب دریاها در این زمان 55 متر پایین تر از سطح امروزی بوده اما به سرعت بالا آمده است. حتی با سطح مذکور حضور جوامع  شکارچی – گردآورنده در جزیره قبرس حاکی از آن است که مردمانی ساکن در این جزیره از فناوری دریایی و نظام اجتماعی برخوردار بودند که توانسته‎اند سفر قابل توجهی انجام دهند (از سمت آناتولی -شمال- تا جزیره قبرس 64.82  کیلومتر یا از سمت یونان -شرق- تا قبرس 144.5).  با آغاز دوره نوسنگی (6500 سال قبل در مدیترانه مرکزی) مردم به طور دائم از قایق استفاده می‎کردند. این جزیره به عنوان تائتر-مرکزیت- مدیترانه در حوزه توسعه مهارت و فناوری دریانوردی؛ شناخته می‎شود. شایان ذکر است، از جزایر برای بهره وری و حمل و نقل مواد خام و اقلام مختلف در زمینه تجارت، تبادل فناوری، گیاهان، حیوانات، مردم، عقاید، اعتقادات، مهارت های فرهنگی و دانشی استفاده می‎شده و می‎شود. اخیراً پراکندگی محوطه‎های نوسنگی در سراسر مدیترانه از طریق نشانگر ژن شناختی (genetic markers) ردیابی شده تا توزیع جوامع دریایی در مدیترانه مرکزی آشکار شود. در دوران نوسنگی شاهد تشدید فعالیت‎های دریانوردی و فناوری دریایی، نه تنها در مدیترانه، بلکه در سراسر جهان هستیم.برای نوشتار فوق از منبع ذیل یاری گرفتم: FutureLean. (n.d.). Page from Shipwrecks and Submerged Worlds - University of Southampton. FutureLean. Retrieved June 25, 2022, from https://www.futurelean.com/courses/shipwrecks/3/steps/37833