گروه دریاپایه - حسن اکبریان – در شماره های پیشین روزنامه دریایی اقتصادسرآمد از نقش بسیار مهم خلیج فارس پس از پایان جنگ جهانی دوم در اقتصاد جهان گفتیم و اینکه با پیدایش انقلاب صنعتی، نفت عنصر تأثیرگذاری در پیشرفت و تکنولوژی به حساب می‌آمد. شرکت‌های عظیم نفتی اروپایی و آمریکایی با توجه به ضعف کشورهای این منطقه، به دنبال تسلط بر منابع نفتی و دستیابی به سودهای کلان و هنگفت بودند. 
در مطلب پایانی حسن اکبریان، دانشجوی دکترا مهندسی برق - مخابرات، مدیریت تربیت، آموزش و پژوهش ناوگان شمال نیروی دریایی ارتش به روزنامه دریایی اقتصادسرآمد آمده است:
به طور کلی اهداف عمده ای که در نتیجه عملیات اسکورت کاروان محقق گردید را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
•بازنگهداشتن خطوط مواصلاتی خودی.
•تسهیل شرایط لازم جهت تردد شناورهای تجاری به بنادر داخلی که در تیررس سلاح‌های دشمن قرار داشتند. 
•اسکورت نفتکش ها جهت برقراری وتداوم صدور نفت.
•مقابله با افزایش نرخ بیمه در منطقه.
•به حداقل رساندن آسیب پذیری شناورهای تجاری و نفتکش.
افزون بر موارد اشاره شده، انجام عملیات تجسس و نجات واحدهای تجاری آسیب دیده در منطقه خلیج فارس که در شرایط عادی به عهده سازمان بنادر و دریانوردی بوده، درطول جنگ تحمیلی به دلیل شرایط جنگی توسط نیروی دریایی انجام پذیرفته و هدایت وکنترل عملیات تجسس و نجات کشتی‌های صدمه دیده را به خوبی و با توانمندی بالا به اجرا درآورد. نیروی دریایی در راستای اجرای این مأموریت با استفاده از انواع شناورهای رزمی، ویگانهای پروازی، غواصان مجرب و همکاری و پوشش هوایی نیروی هوایی ارتش و یدک‌کش‌های آتش‌نشان سازمان بنادر و دریانوردی و شرکت ملی نفتکش اقدامات موثری در کنترل و نجات کشتی‌های صدمه دیده در خلیج فارس وتجسس و نجات کارکنان این کشتی‌ها یا سایر کشتی‌های بی طرف انجام می داد. با اجرای این سلسله عملیات‌های تجسس و نجات دریایی، نیروی دریایی ایران موفق گردید از 250 کشتی مورد اصابت قرارگرفته توسط دشمن، 230 فروند از آنها را نجات داده و به صوب بنادر ایرانی هدایت نماید. تسلط دریایی جمهوری اسلامی ایران در زمان جنگ موجب گردید تا با وجود حملات شدید هوایی دشمن به پایانه نفتی، ایران بتواند صادرات نفتی خود را از طریق پایانه خارک و پایانه‌های جزایر سیری و لاوان ادامه دهد و با بهره‌گیری از منابع حاصل شده به تأمین نیازهای ضروری کشور و همچنین تسلیحات موردنیاز در جنگ بپردازد و این در حالی بود که عراق به دلیل ضعف در دریا، در این حوزه با مشکلات عدیده‌ای روبرو شده و در صادرات و تأمین منابع مالی خود برای اداره جنگ با بن‌بست روبرو گردیده بود. گرایش بیشتر دولت عراق  به پایان دادن جنگ مؤید این امر بود، هر چند مجموعه کمک‌های مالی گسترده‌ای که از طریق کشورهای عرب حاشیه خلیج ‌فارس و قدرت‌های فرامنطقه‌ای در اختیار حاکمان بغداد قرار می‌گرفت مانع از آن شده بود که در عراق در آن مقطع زمانی از تأمین هزینه‌های مربوط به جنگ با ایران بازبماند (میر ترابی، سمیعی و ربیعی، 1390). 
با تشديد حملات هوايي عراق عليه كشتي‌هاي حامل نفت ايران، نیروی دریایی ايران تصميم به تشديد عمليات بازرسي كشتي‌ها نمود و براي جلوگيري از رسيدن تجهيرات نظامي و تخريبي و كاستن از توان نظامي اين كشور، سعي كرد نسبت به كنترل كشتي‌هاي بي‌طرف در خليج فارس نظارت بيشتري داشته باشد. نیروی دریایی ايران اعلام كرد براي جلوگيري از ورود كالاهايي كه توان رزمي عراق را افزايش دهد تمام كشتي‌هاي مظنون به حمل اين تجهیزات را بازرسي كرده و در صورت لزوم براي بررسي بيشتر به بنادر ايراني هدايت خواهد كرد. اين تصميم ايران مورد مخالفت تعدادي از كشورهاي غربي قرارگرفت.
3.اقتصاد نفتی ایران در زمان جنگ
در خلال هشت سال جنگ تحميلي، يكي از عمده‌ترين اقلام هزينه‌هاي دولت، تامين مخارج جنگ بود. اين رقم در سال 1360 معادل 38 ميليارد تومان بود و در سال 1367 به رقام 96 ميليارد تومان رسيد كه نشانگر سه برابر شدن هزينه دولت در جنگ است. هزينه‌هاي جنگ از درآمد نفت تبعيت مي‌كند و تا سال 1364 به طور متوسط يك سوم درآمد نفت صرف جنگ شده است. هرگونه حمله عراق به تاسيسات نفتي ايران تاثير خود را در ارتباط با قيمت نفت در بازار جهاني به جا مي‌گذاشت. عراق که بر روی دریا توان مقابله با نیروی دریایی ایران را نداشت، با دريافت تجهيزات نظامي جديد و آموزش خلبانان خود در فرانسه، به تاسيسات نفتي و نفتكش‌ها در خليج فارس حمله مي‌كرد. در پي حملات عراق به خارك و بندر امام خميني، صادرات نفت ايران به 1 ميليون بشكه در روز كاهش يافت (متقی و قربانی، 1401).
حمله‌هاي عراق به تأسيسات و پايانه‌هاي نفتي ايران موجب كاهش صادرات نفت ايران گرديد و با توجه به كاهش قيمت نفت، درآمد نفت ايران نیز کاهش یافت. عراق بر اين باور بود كه تاسيسات نفتي آن كشور كمتر در معرض حملات ايران قرار خواهد داشت به فكرصدور نفت خود از طريق تركيه برآمد. نیروی دریایی ايران براي مقابله با عراق و فرار از خسارات‌هاي بيشتر و افزايش تردد و ايجاد وضعيت بهتر، عمليات موسوم به عمليات كاروان را انجام داد و در اين عمليات با اسكورت كشتي‌ها و به كار بردن تكنيك‌هاي خاص در زمان كم و با خسارات كمتر، تردد نفت كش‌هاي خود با ایمنی انجام داد. عراق سعي مي‌نمود تا حملات خود در خليج فارس را نوعي دفاع از خود و حقوق جنگ دريايي توجيه كند و تلاش مي‌كرد حمله به كشتي‌هایي كه وارد و خارج از بنادر ايران مي شوند واكنش به حملات ايران وآزاد كردن آب‌هاي سرزميني خود توجيه كند. بنا بر گفته همه کارشناسان نظامی، اين عراق بود كه جنگ نفتكش ها را شروع كرد. عراق از حمله به نفت‌كش‌ها اهداف مختلفی را نبال می‌کرد. از يك سو به دنبال حمله هوایی به تاسيسات نفتي و صنعتي و جلوگيري از صدور نفت ايران و اخلال در واردات و صادرات بوده و سعی می‌کرد ايران را در تنگناي اقتصادي قرار دهد. از طرف ديگر عراق سعي مي‌كرد با ضربه‌هاي سنگين به تاسيسات نفتي ايران و افزايش فشارهاي و شدت بخشيدن به جنگ نفت كش ها، بنيه اقتصادي ايران را تضعیف نموده و با این کار موجب دخالت قدرت هاي بزرگ در روند جنگ گردیده و با افزايش فشار به ايران زمینه‌های پايان بخشيدن به جنگ را فراهم آورد. در زمان جنگ عراق موفق به احداث لوله‌هاي نفتي خود از تركيه و عربستان سعودي نشده بود. مهم‌ترین عامل اقتصادی ايران صنعت نفت می‌باشد که حمل و نقل و تجارت آن از طریق خلیج فارس انجام می‌گردید. از آنجا كه خليج فارس و كشورهاي خاورميانه به عنوان مهم‌ترين كشورهاي صادركننده و صاحب منابع عظيم نفتي شناخته شده‌اند، بنابراين حفظ امنیت برای کشتی‌های عبوری خودی و ممانعت از صدور نفت کشورهای حامی دولت عراق در دستور کار نیروی دریایی ایران قرار گرفته بود (مهرابي‌نژاد، 1388). 
سال 1359، سالی دشوار برای کشور بود. در جبهه‌های نظامی، دشمن با اشغال بندر استراتژیک خرمشهر، محاصره شبه‌جزیره آبادان و در تیررس قرار دادن شهر اهواز فشار سنگینی بر کشور وارد می‌ساخت. از نظر اقتصادی نیز، با توجه به وابستگی کشور به درآمدهای نفتی، حمله محدود دشمن به بعضی از مراکز و تأسیسات  نفتی، از جمله بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان در آبادان، تولید نفت کشور را به شدت تحت تأثیر قرار داد. با توجه به فقدان تجربه جنگی و آسیب‌پذیر بودن تأسیسات نفتی، به دلیل نبود هر گونه سیستم دفاعی، اعم از عامل و غیرعامل، در ماه نخست جنگ، کلیه تأسیسات نفتی کشور در مناطق نفت‌خیز جنوب  تعطیل شد. تحت تأثیر این تحولات، بازار نفت نیز تا حد بسیاری تقویت شد و در نتیجه افزایش تولید و رشد قیمت‌ها، درآمدهای کشور از محل فروش نفت به میزان 21 میلیارد دلار در سال‌1361 و  5/20 میلیارد دلار در سال 1362 رسید. 
نتیجه‌گیری
بروز جنگ در یک منطقه نه تنها از نیاز دولت‌ها به فعال بودن اقتصادشان نمی‌کاهد بلکه ماهیت بحران جنگ باعث افزایش نیاز به مایحتاج تجاری به ویژه نیازهای جنگی می‌شود. در این میان نفت وکنترل صادرات آن در مرکز توجهات جهانی قرار داشته و تاثیر زیادی در اقتصاد ملی، منطقه‌ای و حتی جهانی دارد. کنترل خطوط کشتیرانی خلیج فارس همواره از یک اهمیت نظامی و اقتصادی در کنار اهمیت سیاسی برخوردار بوده است. وابستگی قطعی و حتمی امنیت معابردریایی این منطقه راهبردی با میزان توانمندی نیروی دریایی ارتباط مستقیمی دارد. نیروی دریایی ارتش در طول هشت سال دفاع مقدس ضمن دفاع همه جانبه از مرزهای آبی کشور حفاظت از چرخه اقتصاد که بستگی مستقیم به صادرات نفت داشت و نیز حراست از خطوط کشتیرانی و امنیت واردات را برای تامین مایحتاج مردم در اولویت ماموریت‌های خود قرار داد و بخوبی توانست از عهده آن برآید.  از آنجا که در زمان جنگ بیش از 90 درصد تجارت ایران (صادرات و واردات) و نزدیک به 100 درصد صادرات نفت کشور از طریق دریا و خلیج فارس  عبور می‌کرد، بنابراین در درگیری‌های بوجود آمده با دولت عراق در دریا و آسمان، دشمن بعثی به دنبال ایجاد اختلال در تجارت دریایی و منافع جمهوری اسلامی ایران در دریا  بوده است. با درنظر گرفتن این موضوع، نقش نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران در تأمین امنیت و حفظ کریدور تجارت دریایی ایران بسیار حائز اهمیت بوده است. با توجه به اهمیت دریا در تأمین منافع ملی کشور، نیروی دریایی ایران توانست در ماه‌های ابتدایی جنگ با طرح‌ریزی عملیات‌هایی منحصر بفرد، ضربه نهایی را بر پیکره نیروی دریایی عراق وارد کرده و تسلط ایران بر مسیر کشتیرانی تجاری در خلیج فارس را تثبیت نماید. این تسلط دریایی موجب گردید تا در بعد اقتصادی که از سال 1981 میلادی فشار شدیدی بر اقتصاد ایران وارد شده بود، کاسته شده و هزینه‌های صادرات و واردات و تجارت بین‌المللی کشور تا حدودی کاهش یابد. همچنین با فعالیت‌های صورت پذیرفته ضمن تأمین منافع اقتصادی کشور در منطقه خلیج فارس، دیپلماسی دفاعی جمهوري اسلامی ایران نیز از سیاست‌هاي انقباضی خارج شده و با داشتن دست برتر در دریا، در مذاکرات صلح پیشنهادی از سوی سایر کشورها بدنبال تأمین کلیه منافع ملی کشور بوده است. 
منابع این مقاله در دفتر روزنامه دریایی اقتصادسرآمد موجود است