نسیم طواف زاده - یست بوم ایران در آستانه فروپاشی سریعی است که گریزی از آن نیست، اگر روندهای پیش رو اصلاح و تغییرات اساسی نیابد.
آقای رئیس جمهور در اولین برنامه خبری خود از محیط‌زیست شکننده کشور حرفی نزدند اما از خودکفایی گفتند و این مو بر اندام هر آن که سال‌های اخیر اقتصاد کشاورزی ایران را رصد کرده است، راست می‌کند.
شعار خودکفایی غذایی که از دوران آقای هاشمی رفسنجانی مطرح شده و در دوران سیدمحمد خاتمی برای آن جشن خودکفایی گندم برپا شد، فشاری بر پهنه‌ها و دشت‌های کشاورزی کشور آورد که خود را در نشست ها و فروچاله های بزرگ نشان داده بطوری که از میان ۶۰۹ دشت کشور هم اکنون ۴۰۸ دشت دارای وضعیت ممنوعه هستند و بیش از ۹۰ درصد پتانسیل منابع آب زیرزمینی کشور در دشت‌های ممنوعه قرار گرفته است.
دشت‌های ممنوعه و منابع آب
بیش از ۸۵ درصد ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است، از میان کسری ۱۳۰ میلیارد متر مکعبی مخازن آب زیرزمینی کشور، حدود ۶۰ درصد آن طی ۱۵ سال گذشته و ۹۰ درصد آن در ۲۵ سال گذشته برداشت شده است و هر ساله نیز رقمی در حدود ۶ میلیارد مترمکعب به کسری مخازن زیرزمینی کشور اضافه می‌شود.
از طرفی در حال حاضر اضافه برداشت چاه‌های مجاز از منابع زیرزمینی به حدود ۵ میلیارد مترمکعب و برداشت از چاه‌های غیرمجاز به حدود ۷ میلیارد مترمکعب رسیده که ادامه این روند باعث شده تا بیش از ۹۰ درصد پتانسیل منابع آب زیرزمینی کشور در دشت‌های ممنوعه قرار بگیرد.
بر اساس ارزیابی صورت گرفته استان‌های فارس با ۹۰ دشت، کرمان با ۳۷ دشت، خراسان ‌رضوی با ۳۳ دشت، اصفهان با ۲۶ دشت و خراسان‌جنوبی با ۲۵ دشت در صدر استان‌های دارای بیش‌ترین دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته‌اند.
از طرفی استان‌های خراسان رضوی با یک میلیارد و ۸۵ میلیون مترمکعب، کرمان با ۸۱۳ میلیون مترمکعب، فارس با ۵۵۱ میلیون مترمکعب، اصفهان با ۳۲۰ میلیون مترمکعب و یزد با ۲۹۶ میلیون مترمکعب در صدر استان‌های دارای بیش‌ترین میزان کسری مخزن آبخوان‌های زیرزمینی قرار گرفته‌اند.
در حالی که شیراز و اصفهان دچار کمبود شدید آب است، برخی کشاورزان اقدام به کشت نیازمندترین محصول به آب یعنی برنج کرده‌اند و هیچ اقدامی برای جلوگیری از کشت برنج در نزدیکی زاینده رود نشده است! کشت برنج در مناطق شهری اصفهان به خصوص در منطقه دو این شهرستان، آن هم با آب‌های زیرزمینی در حالی انجام می‌گیرد که در برخی مناطق چاه‌های آبیاری فضای سبز شهری خشک شده است. کشت محصولات پر آب بر، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی و استفاده بالای صنایع دشت مرکزی و نیز افزایش تبخیر به علت گرمایش هوا و تغییرات اقلیمی و عدم توجه به مسائل محیط‌زیستی از یک سو و کاهش قابل ملاحظه حجم جریان رودخانه‌ها به دلیل کاهش بارندگی‌ها در سال‌های اخیر از سوی دیگر، به مرور زمان باعث خشکی بسیاری از منابع آب زیرزمینی و کاهش چشمگیر منابع آب سطحی در این منطقه شده است.بطور مثال به گفته مسئولین استان اصفهان سطح زیر کشت برنج در این استان طی ۱۰ سال گذشته از ۲۰ هزار هکتار به چهار هزار و ۹۰۰ هکتار رسیده است.ایران با وجود این که در منطقه‌ای خشک و کم آب واقع شده، به لحاظ جمعیتی در رتبه ۱۸ جهان قرار دارد اما در تولید ۲۱ محصول کشاورزی رتبه‌های تک رقمی را بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. ایران در زمینه تولید دو محصول مهم خرما و پسته رتبه ۲ جهان را داراست. رتبه سوم جهان در زمینه تولید گیلاس، خربزه، هندوانه، گردو، بادام و زردآلو و نیز در زمینه تولید خیار، انجیر و کیوی در رتبه چهارم و همچنین در رتبه پنجم بزرگ‌ترین تولیدکننده هلو، پیاز و بادمجان و در زمینه تولید سیب درختی و اسفناج رتبه ششم جهان، در زمینه تولید قارچ و گوجه فرنگی رتبه هفتم، در زمینه تولید انگور، لیمو و پرتقال رتبه نهم را به خود اختصاص داده است. رتبه ایران در زمینه تولید چغندر قند و چای ۱۱، سیب زمینی ۱۳، جو و گندم ۱۵، کنجد ۱۶، سبزیجات ۱۹ و زیتون و توت فرنگی ۲۰ اعلام شده است. بر این اساس ایران در زمینه تولید ۳۰ محصول مهم کشاورزی جزو ۲۰ کشور نخست دنیا قرار گرفته که نشان دهنده ضریب بالای امنیت غذایی و خوداتکایی کشور در تامین نیازهای غذایی است.
خودکفایی غذایی از امنیت غذایی می‌کاهد!
از نظر سیاست‌مداران این حق طبیعی مردم است که از نوسانات شدید بازار جهانی غذا ایمن بمانند. اما از منظر اقتصاددانان هزینه تحمیل‌شده برای ایزوله‌کردن بازار غذای داخلی به مراتب بیش‌تر از منافعی است که برای مردم ایجاد می‌شود. هزینه‌ای که می‌تواند مخارج ضروری‌تر مثل آموزش، محیط‌زیست، امنیت، بهداشت و رفاه عمومی را تامین کند.
در بیش‌تر موارد تعریف روشنی از خودکفایی غذایی وجود ندارد و البته ارائه یک تعریف جامع کار ساده‌ای نیست؛ تعریف سازمان خوار و بار کشاورزی جهانی شاید جالب‌تر باشد. “خودکفایی غذایی یعنی کشوری بتواند در صورت نیاز، تمام مصرف غذایی خود را از محصولات داخلی خود تامین کند.” یعنی اگر ارتباط این کشور با خارج به‌طور کامل قطع شود، آیا بازار داخلی تغییری می‌کند؟ این کشور همچنان می‌تواند صادرات و واردات غذا داشته باشد. مثلا ممکن است ماهی سالمون را بفروشد و در مقابل پسته بخرد. اما در صورت قطع‌ راه صادرات و واردات، قادر است با تمام تولید داخل، تمام نیاز داخل را جبران کند.یکی از اشتباهات سیاسی رایج این است که سیاست‌مداران تصور می‌کنند دست‌یابی به خودکفایی به معنای دستیابی به امنیت است.
اعمال سیاست‌های مناسب برای صادرات و واردات
آقایان رئیس ثابت شده که خودکفایی نه تنها باعث امنیت غذایی و امنیت سیاسی نمی‌شود، بلکه تلاش برای خودکفایی از امنیت می‌کاهد.
برای دستیابی به خودکفایی لازم است محدودیت‌هایی برای صادرات و واردات منظور شود. یک کالای به‌خصوص مثل گوجه‌فرنگی را تصور کنید. همیشه کشوری وجود دارد که در آن قیمت گوجه کم‌تر از ایران باشد. به‌صورت طبیعی باید گوجه داخلی به این کشور صادر شود. برای خودکفایی باید جلوی این صادرات گرفته شود. 
    اقلیم ما با زندگی کنونی‌مان سازگار نیست، خیلی از کالاها و محصولات کشاورزی تولیدشان در کشور به صرفه نیست، قوت غالب می‌بایست تغییرات اساسی کند و کالای استراتژیک مان را از گندم و برنج به چیزی مانند سیب‌زمینی تغییر کند یا پروتئین را از گوشت به سمت ماهی تغییر دهیم.پس می‌بینیم که خودکفایی نه تنها باعث امنیت غذایی و امنیت سیاسی نمی‌شود، بلکه تلاش برای خودکفایی از امنیت می‌کاهد. از سوی دیگر فضای بسته اقتصادی، بستری مناسب برای رشد و تکثیر رانت، فساد و سودجویی به بهای تهدید معیشت مردم ایجاد می‌کند.بنظر می‌رسد که بهترین راهکار این است که برای هر محصول کشاورزی که در کشور تولید می‌شود و برای صادرات هر محصول غذایی اکنون باید حتما به ردپای آبی توجه ویژه نماییم، یعنی باید واردات و صادرات خود را بر اساس آب مجازی تنظیم کنیم.
اقلیم ما با زندگی کنونی‌مان سازگار نیست، خیلی از کالاها و محصولات کشاورزی تولیدشان در کشور به صرفه نیست، قوت غالب می‌بایست تغییرات اساسی کند و کالای استراتژیک‌مان را از گندم و برنج به چیزی مانند سیب‌زمینی تغییر کند یا پروتئین را از گوشت به سمت ماهی تغییر دهیم.
برای شرایط کنونی کشور و تغییرات آب و هوایی ما می‌بایست سه برابر بهره‌ور و خودکفا بشویم تا بتوانیم امنیت غذایی کشور را تامین نماییم.