گروه اقتصادجامعه - محمد آیتی - چالش «فرار مغزها» در ایران به خصوص در 30 سال اخیر، همیشه برجسته بوده است. بنابر آمار مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹، ۶۰ هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کرده‌اند در زمره مهاجران «نخبه» دسته‌بندی می‌شوند. این افراد غالباً دارای مقام‌هایی در المپیاد‌های علمی بوده یا جزء نفرات برتر کنکور یا دانشگاه‌ها هستند.
دولت‌های جمهوری اسلامی ایران و به طور خاص، دولت هاشمی رفسنجانی تلاش داشت تا جلوی این رویه را بگیرد و حتی افراد نخبه سرشناس مهاجرت کرده را به کشور برگرداند، اما این اتفاق هرگز به وقوع نپیوست و همچنان شاهد مهاجرت بسیاری از نخبگان از کشور هستیم.
صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده بود، ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست. این صندوق، بیکاری، سطح پایین درآمد استادان و نخبگان، نارسایی‌های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی - علمی و بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان ذکر کرده است.
از این‌رو، برخی معتقدند در سال جاری و سال‌های آینده باید بیش از پیش به سیستم آموزشی و شرکت‌های دانش بنیان بها داد تا شاهد تحول در اقتصاد ایران بود.
حسن لطفی، نماینده رزن در مجلس یازدهم در این خصوص به اقتصاد سرآمد گفت: یکی از چالش‌های ما در ایران که نتوانستیم در تبدیل علم به ثروت موفق باشیم، بی‌برنامگی است.
وی افزود: در حال حاضر، بسیاری از پایان‌نامه‌های دانشجویی در لابلای کتاب‌های کتابخانه در حال خاک خوردن است و هیچ‌گاه به مرحله عملیاتی و اجرایی درنیامده است.
سخنگوی کمیسیون اجتماعی مجلس تصریح کرد: بسیاری از نخبگان جامعه به دلیل اینکه فرصت شغلی برایشان ایجاد نشده است، رو به فراموشی رفتند یا مسیر مهاجرت را در پیش گرفتند.
عضو مجمع نمایندگان استان همدان اظهار داشت: به نظر من، شرکت‌های دانش بنیان که به منزله اندیشکده‌های داخل کشور هستند را باید ویژه دید. اگر نگاهی به کشورهای پیشرفته و توسعه یافته بیاندازیم، می‌بینیم که مدت‌ها پیش به نقش و اهمیت نخبگان و مجموعه‌هایی که آن‌ها مشغول فعالیت بودند، داشتند. ایران در این مسیر، کار را دیر شروع کرده، اما باید با قدرت پیش برود که جبران گذشته شود.
لطفی در ادامه بیان کرد: حمایت از شرکت‌های دانش بنیان یا نخبگان در حرف، شدنی نیست. اگر پدیده فرار مغزها را خطرناک می‌بینیم باید زیرساخت‌های توسعه‌ای شرکت‌های دانش بنیان را مهیا کنیم. کمترین کار برای نخبگان، ایجاد فضای امن و آرام است. آن‌ها باید بتوانند به لطف و مدد دانش و تکنولوژی‌هایی که در دست دارند، علم را به ثروت تبدیل کنند.
وی یادآور شد: اقتصاد خودکفا، ارزآوری و حفظ نخبگان در ایران، با تغییر نگرش و حمایت همه جانبه از شرکت‌های دانش بنیان و اساساً مجموعه‌های نخبگانی شگل می‌گیرد.
نماینده رزن با اشاره به اینکه حمایت از نخبگان و شرکت‌های دانش بنیان باید واقعی باشد، گفت: برخی از این شرکت‌ها موفق شدند که راه تولید محصول را پیدا کنند یا محصول را تولید کردند. از این‌رو، دولت موظف است به این تشکیلات، زمین رایگان و البته مشروط بدهد و یا در پرداخت بیمه و مالیات لااقل تا پنج سال آن‌ها را معاف کند. یعنی وقتی این شرکت‌ها به مرور سرپا شدند به صورت اقساطی، حق بیمه و مالیات خود را بپردازند. تولید علم به ثروت، کاری طولانی مدت می‌باشد که پنج سال، کفِ حمایت است.
لطفی در پایان خاطرنشان کرد: 20 درصد مشکل کشور تحریم است و 80 درصد به موضوعات داخلی برمی‌گردد. کشورهای پیشرفته مثل آمریکا، آلمان و ژاپن، زیرساخت‌های حمایت از نخبگان را مهیا کردند و اکنون در حال بهره‌برداری هستند و معتقدم، دولت و مجلس هم باید این رویه را در پیش بگیرند تا کار همراه با خروجی شود.
در همین رابطه و در گفت‌گویی، احمد نادری عضو هیات رییسه مجلس یازدهم گفت: استفاده از ظرفیت نخبگانی کشور و شرکت‌های دانش بنیان باید سیاست کلی نظام باشد که خوشبختانه با تاکیداتی که صورت گرفته در حال صورت پذیرفتن است. مجلس یازدهم پیش از اینکه شعار سال ۱۴۰۱ مطرح شود، قانون جهش تولید دانش بنیان را به تصویب رساند و این نشان از دغدغه ما هم داشت، اما باید بررسی کرد و دید چرا در این مسیر، کار کُند پیش رفته است؟
عضو کمیسیون آموزش مجلس اظهار داشت: به باور من، مهمترین دلیلی که ما را به این نقطه رسانده، تکیه بر اقتصاد رانتیِ نفتی است که این موضوع، صرفاً به حیات جمهوری اسلامی برنمی‌گردد و از سال ۱۹۰۸ میلادی که نفت ایران توسط انگلیسی‌ها در مسجد سلیمان کشف شد، بوده است. این اتفاق، فرهنگ بدی را ایجاد کرد، چون اتکا به منابع کاری داخل، کمرنگ شد.
وی یادآور شد: دور زدن تحریم‌ها با نقشه راهِ به کارگیری نخبگان محقق می‌شود. مجلس قوانین خوبی در این راستا تصویب کرده است که اگر دولت به آن عمل کند، در یک دهه آینده، اثراتش را خواهیم دید و ایران هم می‌تواند در زمره کشور‌های دانش بنیان جهان قرار بگیرد.