گروه انرژی- سهیل مرتضوی -  شروع سال۱۴۰۴ با افت شدید ذخایر سدهای مختلف در کشور همراه بوده و بررسی وضعیت بارش‌ها و ذخایر سدها در شروع سال طی سال‌های اخیر، نشان‌دهنده وضعیت تشدید خشکسالی‌ها در تهران و بسیاری از استان‌های ایران است. از طرف دیگر، برخی گزارش‌های رسمی منتشرشده نشان می‌دهد که پرشدگی سدهای کشور نسبت به سال‌های گذشته شرایطی به نسبت بحرانی‌تری را در پیش دارد.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، کارشناسان معتقدند که سال آبی1404 ـ 1403 یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی نیم‌قرن اخیر لقب گرفته است و به‌تبع کاهش بارش‌ها در نقاط مختلف کشور، ذخایر اغلب سدهای بزرگ و مهم در تأمین آب‌شرب و کشاورزی با کاهش محسوس نسبت به سال گذشته و سال‌های نرمال (متوسط درازمدت) مواجه شده است.
مرور جدیدترین شاخص‌های بخش آب کشور نشان می‌دهد که اگرچه امروز در شرایط پرچالشی در بخش آب هستیم، اما اگر اصلاح روند چندین دهه گذشته، با عزم ملی و به‌ فوریت در دستور کار قرار نگیرد، آب به بحران آینده کشور تبدیل خواهد شد. از مجموع 31استان کشور، بارش‌ها در 27استان زیر نرمال و تنها در 4استان در شرایط نرمال است. در 16استان کشور بارش‌ها بیش از 30درصد نسبت به شرایط نرمال کمتر است و از این بین، بارش‌ها در 3استان بیش از 50درصد افت کرده است.
در ۳۰سال گذشته حدود ۳۰میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدشونده کشور کاهش یافته است و این کاهش منابع آب تجدیدشونده، به‌طور متوسط سالانه حدود یک‌میلیارد مترمکعب بوده که رقم بسیار بزرگی است. منابع آبی به دوبخش تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم‌بندی می‌شوند؛ منابع آب تجدیدپذیر منابعی است که یک حوضه آبی طی چرخه آبی سالانه توانایی بازیابی آن را دارد. این منابع تجدیدشونده، متأثر از تغییرات اقلیمی و تکرار دوره‌های خشکسالی، کاهش می‌یابند؛ همان اتفاقی که برای کشور ما رخ داده است. منابع آبی تجدیدشونده ایران در 30سال گذشته از 130میلیارد مترمکعب در سال به حدود 100میلیارد مترمکعب کاهش یافته و به‌عبارتی، این کاهش منابع آب تجدیدشونده، به‌طور متوسط سالانه حدود یک‌میلیارد مترمکعب بوده که رقم بسیار بزرگی است.
از نظر بارش برف و ذخایر برفی نیز وضعیت مطلوبی نداریم و با کاهش عجیب و شدید ذخایر برفی نسبت به سال قبل و سال‌های نرمال مواجهیم. درصد پوشش برف کشور در زمان حاضر حدود 0.54درصد است؛ این درحالی است که آمار متوسط 21ساله در زمان مشابه 2.02درصد و روز مشابه سال قبل 1.49درصد بوده است. در واقع از نظر درصد پوشش برف، با کاهش 73درصدی نسبت به متوسط 21ساله و کاهش 63درصدی نسبت به سال قبل مواجهیم.

وضعیت خالی ماندن ظرفیت سدها
در 205روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه1403 تا بیست‌وپنجم فروردین‌ماه1403) در مجموع 15میلیارد و 540میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی 23میلیارد و 890میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهشی 35درصدی داشته است. در زمان حاضر با وجود 26میلیارد و 180میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، 51درصد ظرفیت مخازن سدها پُر و 49درصد این ظرفیت خالی است. میزان ذخایر آبی سدها در روز بیست‌وپنجم‌فروردین1403 بالغ بر 31میلیارد و 80میلیون مترمکعب بود که مقایسه این رقم با حجم فعلی ذخایر آبی سدها، نشان‌دهنده کاهش 16درصدی است.

شروع «فقر آبی» در بخش وسیعی از ایران
سرانه آب تجدیدشونده کشور نشان‌دهنده درگیر بودن ایران با تنش آبی است. نکته حائز اهمیت این است که این سرانه نیز به‌طور متوازن و یکسان در نقاط مختلف کشور تقسیم نشده است و برخی نقاط کشور، تنش آبی شدیدتری را تجربه می‌کنند و برخی نقاط کشور از مرحله تنش آبی عبور کرده و وارد مرحله فقر آبی شده‌اند. در بخش منابع آبی، آب مورد نیاز شرب و کشاورزی از دومنبع سطحی (ذخایر سدها) و زیرزمینی تأمین می‌شود. منابع سطحی که به‌طور مستقیم به میزان بارش‌ها وابسته است و منابع زیرزمینی نیز طی سال‌ها برداشت بی‌رویه با افت شدید مواجه شده و حتی برداشت‌ها به منابع غیرتجدیدشونده تسرّی داده شده است.
در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، افت سطح منابع زیرزمینی آب موجب شده است از مجموع 609دشت کشور، هم‌اکنون 422دشت محدوده ممنوعه و ممنوعه بحرانی باشد، درواقع 70درصد پهنه کشور جزو مناطق ممنوعه و ممنوعه بحرانی از منظر برداشت از منابع زیرزمینی آب محسوب می‌شوند. با ادامه روند برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، شمار دشت‌های ممنوعه در ایران به ‌شکلی نگران‌کننده در حال افزایش است؛ یعنی برداشت از منابع آب زیرزمینی در این مناطق یا ممنوع شده است یا در آستانه فروپاشی قرار دارد.
دشت‌های ممنوعه به مناطقی گفته می‌شود که سطح آب زیرزمینی آن‌ها به‌شدت کاهش یافته است و برداشت بیشتر از این منابع، خطراتی جدی مانند فرونشست زمین، خشک‌شدن قنات‌ها و تخریب کشاورزی را به ‌همراه دارد. در این دشت‌ها، وزارت نیرو صدور مجوز جدید برای حفر چاه را ممنوع کرده و حتی در برخی موارد، دستور به پلمب چاه‌های غیرمجاز داده است.
در زمان حاضر، 359دشت از مجموع 609دشت کشور با فرونشست زمین مواجه‌اند. استان‌هایی مانند اصفهان، فارس، خراسان‌رضوی، کرمان و یزد در صدر لیست دشت‌های ممنوعه قرار دارند. به‌طور مثال، دشت مهیار در استان اصفهان و دشت رفسنجان در کرمان، به‌دلیل برداشت بی‌رویه برای کشاورزی پسته، اکنون با خطر شدید فرونشست زمین روبه‌رو هستند. فرونشست زمین که در برخی مناطق تا 30سانتی‌متر در سال گزارش شده است، نه‌تنها زیرساخت‌ها را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند منجر به مهاجرت روستائیان، کاهش تولید کشاورزی و افزایش نرخ بیکاری در این مناطق شود.

کسری 150میلیارد مترمکعبی منابع زیرزمینی
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده است فراتر از ظرفیت تجدیدشوندگی آبخوان‌ها برداشت صورت گیرد و سال‌به‌سال به کسری تجمعی آبخوان اضافه شود تا جایی که به رقم عجیب و بزرگ 150میلیارد مترمکعبی رسیده‌ایم. در زمان حاضر به‌طور متوسط سالانه 80میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی، 9میلیارد مترمکعب در بخش شرب و 3.7میلیارد مترمکعب در بخش صنعت مصرف می‌شود. بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است. براساس برنامه هفتم توسعه باید مصرف آب کشاورزی به 65میلیارد مترمکعب و بر اساس سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی به 51.6میلیارد مترمکعب کاهش یابد که برای تحقق این هدف‌گذاری‌های مهم، اصلاح الگوی کشت یک حلقه مفقوده و اساسی است. مرور جدیدترین شاخص‌های بخش آب کشور نشان می‌دهد که اگرچه امروز در شرایط پرچالشی در بخش آب هستیم، اما اگر اصلاح روند چندین دهه گذشته، با عزم ملی و به‌فوریت در دستور کار قرار نگیرد، آب به بحران آینده کشور تبدیل خواهد شد.