گروه دانش دریا – امید عباسی - پژوهشکده اکولوژیک خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز تحقیقاتی دریایی کشور، حالا مدتی است که با حاشیه‌هایی همراه شده؛ چند روز پیش بود که خبر تعطیلی این پژوهشکده در برخی رسانه‌ها منتشر شد و از آن پس نام و سرنوشت این مرکز تحقیقات دریایی بیشتر از گذشته موردتوجه قرار گرفته است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، کمتر از دوهفته قبل بود که برخی رسانه‌ها گزارش دادند که قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین پژوهشکده اکولوژیک ملی و بین‌المللی واقع در سواحل خزر به دلیل صدور حکم قضایی مبنی بر ادعای مالکیت اراضی از سوی اشخاص حقیقی و دستور خلع‌ید به‌زودی بسته می‌شود. این خبر از سوی داریوش عبادی، مدیرعامل انجمن محیط‌زیست مازندران و محمد امینی، مدیرعامل انجمن کشاورزان مازندران و رئیس جامعه جنگلبانی ایران که از همکاران پژوهشکده اکولوژیک دریای خزر در حوزه تحقیقات، مشاوره و پژوهش نیز هستند، در گفت‌وگویی با تسنیم مطرح شد.
آگاهان این مسئله اعلام کردند، اشخاصی با ادعای مالکیت اراضی، براساس رأی صادره از شعبه11 دادگاه عمومی و حقوقی شهرستان ساری، دستور قضایی مبنی بر خلع‌ید را دریافت کردند و به این ترتیب پژوهشکده اکولوژیک دریای خزر بسته خواهد شد. آن‌ها گفته‌اند که این اقدام علاوه‌بر تبعات زیست‌محیطی به این دلیل که بانک ژن حدود 5هزار نمونه از آبزیان برای تکثیر مصنوعی جهت حفاظت از دریای خزر و تعادل زیستی در آن از بین خواهد رفت.
برخی کارشناسان معتقدند که این تصمیم تبعات اجتماعی و بین‌المللی نیز خواهد داشت، به این دلیل که نظارت و کنترل بر صید 12هزار صیاد و شغل آن‌ها در سواحل خزر کنار می‌رود و این یک تهدید محسوب می‌شود. از سوی دیگر این فعالان حوزه محیط‌زیست اعلام کرده‌اند که ساختمان پژوهشکده دارای قدمت تاریخی است و به‌عنوان میراث ملی باید حفظ شود. آن‌ها از دستگاه قضایی درخواست اعمال ماده۴۷۷ مبنی بر بدواً دستور توقف عملیات اجرایی و پذیرش اعاده دادرسی از سوی آن مرکز را دارند.
خبر تعطیلی پژوهشکده اکولوژیک ملی و بین‌المللی در سواحل خزر با عنوان «پژوهشکده اکولوژیک دریای خزر» که منتشر شد با موجی از واکنش‌های متعدد در فضای مجازی و رسانه‌ای استان مازندران مواجه شده است. این خبر از یک سو حکایت از تعطیلی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر را داشت و از تعطیلی مرکز تحقیقات شیلاتی استان مازندران سخن می‌گفت که از اوایل سال۱۳۶۶ تاسیس شده و از سال۱۳۸۱ براساس موافقت قطعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به «پژوهشکده اکولوژی دریای خزر» ارتقا یافت.
از سوی دیگر گروهی خواهان تصمیم‌گیری در زمینه تعیین‌تکلیف مرکز پژوهشکده بوده و هستند؛ پژوهشکده‌ای که بخشی از شبکه شیلاتی کشور و مؤثر در تامین امنیت غذایی بوده و دارای ۵بخش تخصصی بوم‌شناسی، تکثیر و پرورش آبزیان، بیوتکنولوژی دریایی، بیولوژی و ارزیابی ذخایر، بهداشت و بیماری‌های آبزیان است. براساس آمارها؛ ۲۲آزمایشگاه، یک‌باب کتابخانه با بیش از ۶هزار جلد کتاب و گزارش‌های تخصصی، یک‌ایستگاه تحقیقاتی و یک‌فروند شناور تحقیقاتی وجود دارد و پژوهشکده اکولوژی خزر تنها مرجع برای تعیین زمان صید و گونه مجاز برای صید بوده و مانع از انقراض جمعیت آبزیان می‌شود.

مسئولان پژوهشکده چه می‌گویند؟
مسئولان پژوهشکده از ارائه طرح‌های تحقیقاتی-کاربردی و ارائه بیش از هزار و ۱۰۰مقاله علمی در سمینارها و نشریه‌های علمی ملی و بین‌المللی خبر می‌دهند و می‌گویند:« در حال حاضر، بیش از ۵هزار نمونه ژن آبزیان شمال طی ۳۷سال با تلاش بی‌وقفه محققان آبزی‌پرورری و شیلات جمع‌آوری شده و در این مرکز نگهداری می‌شوند که در معرض خطر نابودی قرار می‌گیرند.» مسئولان پژوهشکده با اعلام نگرانی از صدور حکم قضایی که چندروز گذشته اجرا شد، گفته‌اند انقراض بخشی از ماهیان خزری، خاویاری و سایر آبزیان می‌تواند از پیامدهای نابودی پژوهشکده باشد.
علی‌اکبر عالیشاه، دادستان عمومی و انقلاب مرکز مازندران نیز در گفت‌وگو با برخی رسانه‌ها در خصوص رأی صادره از شعبه۱۱ دادگاه عمومی و حقوقی شهرستان ساری، اعلام کرده است: رای مبنی بر خلع‌ید و مهروموم پژوهشکده اکولوژی دریای خزر صادر شده است. وی براساس اعلام این اخبار مندرج در رسانه‌ها، اظهار کرده است: موضوع پرونده مربوط به خلع‌ید پژوهشکده اکولوژی دریای خزر بوده که صادر و اجرایی شده است. وی همچنین افزود: زمین این مرکز به صورت مشاع بوده و باید از مشاع خارج شود و هر فرد، سهم خود را بگیرد.

نظر نماینده وراث چیست؟
نماینده وراث در گفت‌وگویی با «تسنیم» اظهار داشت: پس از سال‌ها دوندگی حکم قطعی دادگاه با بازبینی‌های مکرر گرفته شد و با ورود دستگاه قضا رای نهایی دادگاه به نفع مالکان صادر شد. روح‌الله مختارپور، نماینده وراث زمین ادعایی که مورد مناقشه در قالب «پژوهشکده اکولوژیک دریای خزر» است، گفت: با وجود اعمال فشارهای بیش از حد، در نهایت حکم خلع‌ید این اراضی با ورود قاطع دستگاه قضا اجرایی شد. وی با بیان اینکه ۳۱سال این پرونده در دادگستری در جریان بود، تصریح کرد: در حین رسیدگی به این پرونده برخی مالکان این اراضی فوت کردند و در حال حاضر ورثه، پیگیر امور مربوط به آن شدند.
نماینده وراث مدعی زمین ۱۶۲هزار و ۵۰۰متری جاده ساری-خزرآباد-گهرباران، با بیان اینکه چندین‌بار تلاش کردیم تا این موضوع به‌صورت کدخدامنشی حل‌وفصل شود، تصریح کرد: وزارت جهادکشاورزی این اراضی را گرفته و از آن سال این مرکز تحقیقات راه‌اندازی می‌شود، اما پس از آنکه اسناد خود را ارائه دادیم و این زمین هم مالک دارد با وزیر آن زمان، مکاتبه صورت می‌گیرد. مختارپور ادامه داد: دستور خرید این زمین را به سازمان جهادکشاورزی مازندران می‌دهند و اما مسئولان استانی و شهرستانی، مانع از این کار می‌شوند. وی با اشاره به اینکه پس از طرح دعوا در محاکم قضایی، ۴بار رای قطعی گرفتیم، اما هربار با فشار و تماس‌هایی که صورت می‌گرفت، مانع از اجرای حکم می‌شدند، تصریح کرد: در این میان، با وجود ادعاهای متعدد در دادگاه تجدیدنظر، باز هم حکم به نفع ما صادر شد.
نماینده وراث مدعی این زمین ۱۶هکتاری با بیان اینکه با ورود رئیس کل دادگستری استان مازندران و رئیس دادگستری شهرستان ساری، در چند روز گذشته حکم خلع‌ید اجرا و صورتجلسه مکتوب و زمین تحویل داده شد، گفت: برای آنکه بتوانند وسایل خود را از این مرکز تحقیقات خارج کنند، چند روزی زمان داده شده است. مختارپور ادامه داد: این زمین وراث‌های فراوانی دارد و هنوز برای اینکه چه کاری در آنجا انجام دهیم، تصمیم نگرفته‌ایم. وی گفت: حکم تخلیه ۴۲هزار مترمربع از سهم شیلات گرفته و اجرایی شد. مختارپور گفت: این زمین مشاع است و اگر یکی از مالکان، حکم خلع‌ید را اخذ کند، باید تمام این اراضی تخلیه شود؛ چراکه مشاع بودن زمین نشان نمی‌دهد کدام قسمت برای آن مالک است.

تبعات تعطیلی پژوهشگاه خزر
تعطیلی بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مرکز تحقیقاتی دریای خزر با حکم شعبه۱۱ دادگاه عمومی و حقوقی ساری، واکنش‌های گسترده‌ای در میان فعالان محیط‌زیست و کارشناسان منابع طبیعی به همراه داشته است؛ اقدامی که تبعات زیست‌محیطی، معیشتی و حتی امنیتی آن، دامن مازندران و دیگر استان‌های ساحلی را خواهد گرفت. در این پژوهشکده ملی، بیش از پنج‌هزار نمونه ژن ارزشمند ماهیان خاویاری، استخوانی و کیلکا در شرایط خاص نگهداری می‌شد. حالا در پی تعطیلی ناگهانی این مرکز و عدم‌فرصت برای اعاده دادرسی، این ذخایر ژنتیکی در معرض نابودی است؛ ذخایری که طی سال‌ها پژوهش و هزینه‌های سنگین ملی برای حفظ آن‌ها صرف شده بود و نقش کلیدی در بقای گونه‌های بومی خزر داشت.
از سوی دیگر، این مرکز با اجرای پروژه‌های مشترک بین‌المللی، عضو کنوانسیون تهران و کمیسیون مشترک پنج‌کشور حاشیه‌خزر بود و تعطیلی آن، جایگاه ایران را در معادلات منطقه‌ای و زیست‌محیطی دریای خزر تضعیف خواهد کرد. فعالان محیط‌زیست هشدار داده‌اند که عرصه ۱۰.۵هکتاری پژوهشکده، پس از تصاحب توسط مدعیان، در معرض تغییر کاربری و ویلاسازی قرار دارد. با توجه به ارزش اقتصادی این اراضی ساحلی، تجربه نشان داده که چنین تصرفاتی به مرور به نابودی فضای سبز و حریم ساحلی خواهد انجامید.
در شرایطی که استاندار مازندران، بارها نسبت به صیانت از منابع طبیعی و ساحل‌خواری موضع گرفته و به واسطه اختیارات ویژه ریاست‌جمهوری در استان، می‌تواند در این ماجرا ورود جدی کند؛ فعالان محیط‌زیست از وی خواسته‌اند که با استفاده از ظرفیت حقوقی ماده۴۷۷ و مکاتبه با عالی‌ترین مقام قضایی کشور، مانع از تثبیت این اتفاق خسارت‌بار شود. یکی دیگر از عواقب این تعطیلی، بیکار شدن پژوهشگران، کارشناسان و بیش از ۱۲هزار صیادی است که فعالیت آن‌ها تحت نظارت این مرکز انجام می‌شد. با خروج این پژوهشکده از چرخه نظارت و پژوهش، بسیاری از پروژه‌های تولید، تکثیر و پرورش آبزیان متوقف شده و امنیت معیشتی و غذایی منطقه دچار تهدید جدی خواهد شد.
در شرایطی که مسئله سهم ایران در دریای خزر محل مناقشه است و محیط‌زیست خزر درگیر آلاینده‌ها و بیوتروریسم زیستی، تعطیلی چنین مرکزی می‌تواند تبعاتی جبران‌ناپذیر به‌دنبال داشته باشد. از این‌رو مطالبه عمومی از استاندار مازندران، ورود سریع به این موضوع و رایزنی با مقامات عالی قضایی و دولتی برای حفظ این سرمایه ملی است. پسروی‌های قابل‌توجه آب دریای خزر در شرق مازندران به‌گونه‌ای رقم خورد که فرآیند تولید برق در نیروگاه شهید سلیمی نکا را با مشکل روبه‌رو کرده و با توجه به تداوم این پسروی، مدیران ارشد استان برای گره‌گشایی در فرآیند بهره‌برداری انرژی در یکی از نیروگاه های بزرگ شمال کشور دست نیاز به سوی نخبگان دانشگاهی دراز کرده‌اند.
چالش پیش آمده در حالی است که جدیدترین تحقیقات انجام‌شده از سوی چهره‌های ممتاز دانشگاهی حاکی از آن است که پسروی آب دریای خزر ادامه‌دار خواهد بود و بدون تردید این امر چالش‌هایی را برای زیرساخت‌های استان‌های شمالی کشور از جمله مازندران به همراه خواهد داشت. با تحقیقات علمی جدید انجام‌شده، صاحبنظران دانشگاهی بر این باورند که تشدید گرمایش زمین و تغییر الگوی باد در منطقه خزر میانی علت اصلی سرعت‌بخشی پسروی آب دریای خزر در سال‌های اخیر بوده و در همین راستا آب تبخیرشده خزر با تغییر مسیر باد جابه‌جا و گستره بزرگ‌ترین دریاچه جهان در حال کوچک‌شدن است.
هر چند پسروی‌های پی‌درپی آب خزر مصائبی را در بخش‌های مختلف زیست‌محیطی و زیرساختی استان‌های شمالی به همراه خواهد داشت، اما این پسروی مشکلاتی جدی برای نیروگاه برق نکا ایجاد کرد. با توجه به تداوم و سرعت پسروی آب خزر بدون شک این چالش در سال‌های پیش‌رو به مراتب افزایش یافته و اخلال در فرآیند تولید برق در این نیروگاه را افزایش می‌دهد.
با توجه به نقش پژوهشکده اکولوژیک در تحقیقات متعدد آبزی‌پروری و اینکه پژوهشکده کیفیت‌سنجی سدهای کشور را در سدهای شهیدرجایی، میجران رامسر، در کردستان و خرسان۳ و سد البرز انجام داده است تا شکوفایی جلبکی انجام نشود و بر کیفیت آب تاثیر نگذارد یا در حوزه بین‌المللی کمیته منابع زنده خزر با حضور ۵کشور فعالیت دارد و براساس داده‌‌ها در زمینه کیلکا‌ماهیان و دیگر آبزیان و ذخایر خاویاری مباحث متعدد را دنبال می‌کند و هزارمیلیارد تومان تجهیزات در این مرکز وجود دارد و در آزمایشگاه پاتولوژی ۱۰۰میلیارد تومان تجهیزات وجود دارد که لازم است در حفظ بیت‌المال تدابیر مقتضی اتخاذ شود.
اجرای طرح پرورش توام کپور ماهیان به میزان حداقل۳۰تن در هکتار و گیاهان از جمله کاهو، نعناع، ریحان و گوجه به روش نوین بیوفالگ در راستای امنیت غذایی که طرح‌های مصوب سفر ریاست محترم جمهوری به مازندران است، اجرای طرح تولید پروتئین در جیره غذایی ماهیان از ضایعات ماهیان و طیور، تولید واکسن سه‌گانه و ایمنی ماهیان قزل‌آلا رنگین‌کمان جهت جلوگیری از تلفات سنگین یا تولید کود آمینواسید از ضایعات ماهیان برای مصارف کشاورزی با قیمت مناسب در مشارکت با سازمان اتکا و تولید کپسول امگا۳ از روغن کیلکا‌ماهیان، بخش‌هایی از دستاوردهای تحقیقاتی بوده که لازم است در زمینه حفاظت از دستاوردها تدابیر لازم انجام شود.