گروه جامعه - مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی طی گزارشی رفتارها و نگرش های ایرانیان در موضوع فرزندآوری را مورد رصد و بررسی قرار داد.دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، طی گزارشی به رصد رفتارها و نگرش های ایرانیان در موضوع فرزندآوری پرداخت.
به گزارش اقتصاد سرآمد، در چکیده گزارش مرکز پژوهش ها آمده است: با توجه به تصویب قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در تاریخ ۱۴۰۰/۸/۱۹ توسط مجلس شورای اسلامی در قالب اصل (۸۵) قانون اساسی و اجرای آزمایشی آن به مدت هفت سال، این گزارش به عنوان اولین پیش نیاز رصد قانون فوق، به بررسی وضعیت فرزندآوری و نگرش نسبت به مطلوبیت آن در جامعه پیش از اجرایی شدن قانون پرداخته است. این بررسی کمک خواهد کرد سیاستگذاران، مدیران و کارشناسان دستگاه های اجرایی و نهادهای مردمی، تصویر روشن تری از وضعیت موجود و چرایی تلاش در راستای تغییر سیاست ها به سوی تشویق و حمایت از فرزندآوری به دست آورند و از سوی دیگر زمینه مناسبی جهت ارزیابی اثربخشی اجرای قانون در بهبود وضعیت، فراهم خواهد آمد.
این گزارش با استفاده از روش کتابخانه ای و مراجعه به منابع علمی و معتبر، سیمای وضعیت فرزندآوری را در کشور به عنوان یکی از مهم ترین شاخص های سنجش وضعیت جمعیتی کشور مورد بررسی قرار داده و تلاش نموده تا تصویری روشن از اینکه مردم در حوزه فرزندآوری چه باوری دارند و چگونه رفتار می کنند، ارائه دهد.
در بخش رفتارهای فرزندآوری با مرور شاخص هایی چون رشد جمعیت، بُعد خانوار، تعداد موالید، میزان ناخالص موالید، میزان باروری عمومی و زناشویی، الگوی سنی باروری در ایران، فاصله زمان تولد فرزند از زمان ازدواج، مرتبه تولد فرزند، میزان باروری کل به تفکیک مناطق شهری و روستایی، الگوی تحصیلی باروری زنان در ایران، میزان باروری کل به تفکیک زنان شاغل و غیرشاغل تلاش شده مهم ترین مشخصه های فرزندآوری جامعه ایرانی مرور شود. با توجه به داده های به دست آمده از شاخص های مذکور، می توان گفت کاهش فرزندآوری در کشور به یک الگوی غالب تبدیل شده و در تمامی استان ها، شهرها و روستاها، گروه های مختلف اجتماعی و... محرز است هرچند که شدت و ضعف متفاوتی دارد.
نکات قابل تامل در زمینه شاخص های فرزندآوری
یکی از چالش های پیش رو در حوزه سنجش رفتارهای باروری در جامعه، تشتت در داده های «نرخ باروری کل» است به نحوی که داده های مراکز آماری مختلف و حتی داده های یک مرکز آماری در گزارش های مختلف با یکدیگر تفاوت دارند. این تشتت و عدم انتشار گزارش تحلیلی توسط مرکز آمار ایران به عنوان نهاد متولی در این راستا جهت تبیین و یکپارچه سازی داده ها ازجمله مسائلی است که قابل تأمل بوده و بایستی مورد توجه قرار گیرد. این موضوع از این حیث حائز اهمیت است که در تبصره بند «ت» ماده (۱) قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» مقرر شده نرخ باروری کل کمتر از ۲/۵ فرزند در شهرستان محل تولد فرزند یا زادگاه پدر، ملاک اختصاص برخی از تسهیلات و مشوق های اقتصادی آن قرار گیرد. بر این اساس انتظار می رود ضمن رفع تشتت یاد شده، این شاخص به تفکیک شهرستان ها نیز توسط مرکز آمار ایران احصا گردد.
تفاوت قابل توجه نرخ باروری کل با نرخ باروری زناشویی نشان می دهد افزایش تجرد و به تأخیر انداختن سن ازدواج یکی از عوامل مهم در کاهش باروری در ایران بوده است و در صورت افزایش ازدواج در کشور می توان انتظار داشت نرخ باروری نیز افزایش یابد. چراکه در محاسبه میزان باروری کل، تعداد موالید را به کل جمعیت زنان ۱۵ ـ۴۹ساله چه مجرد و چه متأهل در نظر می گیرند و بر این اساس متوسط نرخ باروری برای سال ۱۳۹۹، ۱/۵ به دست می آید، اما اگر تعداد موالید را به جمعیت زنان ازدواج کرده ۱۵ ـ۴۹ساله در نظر بگیریم، میزان باروری زناشویی حاصل شده و نرخ باروری زناشویی ۲/۴ فرزند خواهد بود. بر این اساس افزایش ازدواج در جامعه تأثیر مثبت بر افزایش نرخ باروری کل خواهد داشت. البته توجه به این نکته ضروری است که نرخ باروری نکاحی نیز تنها در ۱۱ استان از ۳۱ استان بیش از ۲/۵ فرزند احصا شده که نشان دهنده کم فرزندی زوجین بالفعل است.
مقایسه کل ولادت های رخ داده در سال ۱۳۹۹ با سال ۱۳۹۸ نشان می دهد که در سال ۱۳۹۹، ۴۰ درصد ولادت ها مرتبه اول (فرزند اول)، ۴۰/۸ درصد ولادت ها مرتبه دوم (فرزند دوم)، ۱۴/۲ درصد ولادت ها مرتبه سوم (فرزند سوم) و ۴/۳ درصد ولادت ها مرتبه چهارم و بیشتر است؛ این در حالی است که در سال ۱۳۹۸، حدود ۴۳/۱ درصد ولادت ها مرتبه اول (فرزند اول)، ۴۰/۵ ولادت ها مرتبه دوم (فرزند دوم)، ۱۲/۵ درصد ولادت ها مرتبه سوم (فرزند سوم) و ۳/۲ درصد ولادت ها مرتبه چهارم و بیشتر بوده است. بر این اساس میزان تولد فرزندان سوم، چهارم و بیشتر طی این دو سال رشد داشته است. امری که می تواند تا حدودی نشان دهنده تغییر رفتارهای باروری به سمت افزایش فرزند تلقی شود، با این حال قضاوت درخصوص این مسئله براساس داده های دو سال بسیار دشوار بوده و نیازمند بررسی بیشتر و تحقیقات مستقل در این زمینه است.
بررسی پیمایش های انجام شده در حوزه فرزندآوری
در بخش سنجش نگرش های جامعه به فرزندآوری تلاش شد نتایج پیمایش های ملی صورت گرفته در این حوزه مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. ازجمله این پیمایش ها می توان به پیمایش «گرایش های فرهنگی و نگرش های اجتماعی در ایران ـ گزارشی از یک نظرخواهی ملی در سال ۱۳۵۳» (۱۳۵۳)؛ «پیمایش بررسی نگرش ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی در ایران» (۱۳۷۵)؛ «گرایش های فرهنگی و نگرش های اجتماعی ایرانیان کل کشور» (۱۳۸۳)؛ سه موج «ارزش ها و نگرش های ایرانیان» (۱۳۷۹، ۱۳۸۲ و ۱۳۹۴)؛ «بررسی نحوه نگرش جوانان در آستانه ازدواج و زنان همسردار ۱۵ ـ۴۹ساله نسبت به فرزندآوری و شناخت عوامل اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر آن» ( ۱۳۹۴)؛ «وضعیت اجتماعی فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران» (۱۳۹۶)؛ «پیمایش ملی ازدواج» (۱۳۹۶)؛ «پیمایش ملی خانواده» (۱۳۹۸)؛ «نظرسنجی ایسپا پیرامون نگرش جامعه به مناسب بودن چند فرزند برای یک خانواده» (۱۴۰۰) اشاره کرد.
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در نهایت در این گزارش پیشنهادهای خود را ارائه کرده و نوشته است: درنهایت و با توجه به یافته های مذکور، لزوم رصد جامع و مستمر شاخص های آماری حوزه فرزندآوری و توجه به چالش های هریک از این شاخص ها در تبیین وضعت موجود، ارزیابی مستمر قانون در حین اجرا، لزوم نظارت و مطالبه گری در راستای حذف تشتت داده های آماری در شاخص نرخ باروری کل، لزوم سیاستگذاری مناسب در راستای تسهیل ازدواج و کاهش میانگین سن ازدواج جهت افزایش نرخ باروری، لزوم سیاستگذاری مناسب درخصوص کاهش میانگین سن فرزندآوری ضمن حفظ سلامت مادر و کودک، لزوم طراحی و حمایت از پژوهش های تخصصی ملی در حوزه جمعیت و فرزندآوری (در دو بُعد رفتاری و نگرشی)، عدم سیاستگذاری تک ساحتی و توجه به تمام عوامل مؤثر و گروه های اجتماعی جهت ارتقای نرخ باروری، لزوم سنجش و احصای عوامل تأثیرگذار بر شکاف بین رفتارها و نگرش های ایرانیان در حوزه فرزندآوری ازجمله توصیه های سیاستی است که در این گزارش مورد تأکید قرار گرفته است.