به گزارش اقتصاد سرآمد، دکتر نورالله بیرانوند، معاون تامین سرمایه و اقتصاد حمل‌ونقل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه به مولفه‌های تاثیرگذار جهت اجرای تامین مالی هوشمند با هدف دستیابی به توسعه پایدار با محوریت اجرای پروژه توسعه قطارهای حومه‌ای پرداخته است. نگارنده در این مطلب موفقیت پروژه‌های قطار حومه‌ای در ایران را مستلزم رویکردی فرابخشی و جامع دانسته و تاکید دارد که بدون توجه به این چارچوب، حتی تزریق منابع مالی کلان نیز نمی‌تواند پروژه‌ها را از مرحله طرح به بهره‌برداری پایدار برساند. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:

مقدمه
گسترش کلان‌شهرها و افزایش سفرهای روزانه بین سکونتگاه‌های پیرامونی و مراکز اشتغال، نظام حمل‌ونقل ایران را با چالش جدی مواجه کرده است. این چالش تنها محدود به ترافیک یا آلودگی هوا نیست، بلکه بر بهره‌وری اقتصادی، عدالت فضایی و کیفیت زندگی شهروندان نیز تأثیر مستقیم دارد. در چنین شرایطی، قطارهای حومه‌ای به‌عنوان یک گزینه کلیدی و پایدار، می‌توانند بخشی از راهکارهای حمل‌ونقل کشور باشند. بااین‌حال، سال‌ها تجربه نشان داده که پروژه‌های ریلی حومه‌ای در ایران با کندی پیشرفت، هزینه‌های بالا و ریسک‌های متعدد مواجه هستند.
تحلیل نشان می‌دهد که مشکل اصلی این پروژه‌ها کمبود صرف منابع مالی نیست، بلکه ترکیبی از عوامل نهادی، فنی، مالی، اجتماعی، بین‌المللی و بازار است که مسیر تأمین مالی و اجرایی آن‌ها را تعیین می‌کند. چارچوب ارائه‌شده در جدول‌۳.۷ مطالعات بین‌المللی، ابزار مناسبی برای بررسی این عوامل و طراحی سیاست‌های موفق در ایران است.

مؤلفه‌های نهادی؛ ثبات و حکمرانی، پیش‌شرط سرمایه‌گذاری
یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌ها، ثبات و شفافیت نهادی است. پروژه‌های قطار حومه‌ای ایران با پراکندگی مسئولیت میان دولت، شرکت راه‌آهن، شهرداری‌ها، شهرهای جدید و استان‌ها مواجه‌اند. این شرایط، ریسک سیاسی و حقوقی پروژه‌ها را افزایش داده و جلب سرمایه‌گذاران را دشوار می‌کند. تغییرات مکرر سیاست‌ها و مقررات، فقدان هماهنگی میان نهادها و عدم‌تعریف مالکیت نهادی واحد، از دیگر محدودیت‌هاست.
راهکار مؤثر، تثبیت سیاست‌های حمایتی دولت، تعریف شفاف نقش‌ها، ایجاد چارچوب‌های مشارکت عمومی-خصوصی و ارتقای شفافیت و مشارکت ذی‌نفعان است. در این مسیر، دولت می‌تواند نقش خود را از کارفرمای صرف به تنظیم‌گر و هماهنگ‌کننده تبدیل کرده تا ریسک سیاستی کاهش یابد و جذابیت پروژه برای سرمایه‌گذاران افزایش پیدا کند.

مؤلفه‌های فنی؛ پروژه بانکی‌پذیر پروژه قابل تأمین مالی
پیچیدگی فنی پروژه‌های قطار حومه‌ای، چرخه عمر طولانی و نیاز به هماهنگی میان خطوط، ایستگاه‌ها، ناوگان و فناوری‌های نوین، از مهم‌ترین چالش‌هاست. ضعف در طراحی مالی-فنی یکپارچه و نبود تیم‌های تخصصی، مانع ارائه پروژه‌هایی می‌شود که برای بانک‌ها و سرمایه‌گذاران بانکی‌پذیر باشند.فرصت اصلی در ارتقای توان فنی و مهندسی راه‌آهن و نهادهای محلی، استفاده از مشاوران تخصصی، استانداردسازی اسناد پروژه و به‌کارگیری ابزارهای مدیریت پروژه‌های پیچیده نهفته است. چنین اقداماتی، ریسک اجرایی را کاهش داده و مسیر دسترسی به منابع مالی را هموار می‌کند.

مؤلفه‌های مالی؛ تنوع جریان‌های درآمد کلید پایداری
باید در نظر داشت که یکی از نقاط ضعف اصلی، وابستگی شدید پروژه‌ها به درآمد بلیت است. سرکوب تعرفه‌ها و محدودیت‌های اجتماعی، این وابستگی را شکننده کرده و پایداری مالی پروژه‌ها را تهدید می‌کند.
راهکارها شامل تنوع‌بخشی به جریان‌های درآمدی است؛ از جمله: درآمد حاصل از بلیت، تبلیغات، درآمدهای تجاری ایستگاهی، قراردادهای بلندمدت با صنایع و شهرک‌های صنعتی، صندوق پروژه، اوراق مالی و استفاده از یارانه‌های هدفمند مانند تعهد خدمت عمومی و ماده‌۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر. این ترکیب، ریسک درآمدی را کاهش داده و پروژه‌ها را برای سرمایه‌گذاران جذاب می‌کند.

مؤلفه اجتماعی و زیست‌محیطی؛ سرمایه اجتماعی پروژه
قطارهای حومه‌ای علاوه بر منافع اقتصادی، تأثیرات مثبت قابل‌توجهی بر کاهش آلودگی هوا، مصرف انرژی و عدالت فضایی دارند. بااین‌حال، ضعف در چارچوب‌های ESG و محدودیت مشارکت اجتماعی، می‌تواند پروژه‌ها را در معرض ریسک‌های اجتماعی و رسانه‌ای قرار دهد. هم‌راستایی پروژه‌ها با اهداف محیط‌زیستی و اجتماعی، علاوه بر افزایش پذیرش عمومی، امکان دسترسی به منابع مالی جدید و حمایت نهادهای حاکمیتی را فراهم می‌کند.

مؤلفه بین‌المللی؛ استانداردها و منابع جهانی
دسترسی به منابع مالی بین‌المللی و انطباق با استانداردهای جهانی، فرصت‌های مهمی برای کاهش فشار مالی و انتقال دانش فراهم می‌آورد. محدودیت در دسترسی به این منابع و دشواری رعایت استانداردهای بین‌المللی، از محدودیت‌های موجود است. فرصت‌ها شامل استفاده از تجارب بین‌المللی قابل بومی‌سازی، دسترسی به منابع مالی منطقه‌ای و جهانی و تقویت ظرفیت تبادل بهترین تجارب است.

مؤلفه بازار؛ مشارکت بخش خصوصی و ذی‌نفعان اقتصادی
بازار سفرهای حومه‌ای در ایران رو به رشد است، اما عدم‌قطعیت در پیش‌بینی تقاضا، سرکوب تعرفه‌ها و رقابت با حمل‌ونقل غیررسمی، سرمایه‌گذاری را با ریسک مواجه می‌کند. مشارکت بخش خصوصی، صنایع و شهرک‌های صنعتی می‌تواند حلقه حیاتی در تأمین مالی و پایداری پروژه‌ها باشد. قراردادهای جابه‌جایی کارکنان، مشارکت در احداث ایستگاه‌ها و مدل‌های درآمد مبتنی بر ارزش‌افزوده زمین، می‌توانند ذی‌نفعان اقتصادی را به شرکای مالی پروژه تبدیل کنند.

جمع‌بندی؛ چارچوبی برای سیاست‌گذاری
موفقیت پروژه‌های قطار حومه‌ای در ایران، مستلزم رویکردی فرابخشی و جامع است. اصلاح همزمان مؤلفه‌های نهادی، فنی، مالی، اجتماعی، بین‌المللی و بازار، افزایش شفافیت، تنوع منابع درآمدی و ایجاد ائتلاف میان دولت، شهرداری‌ها، سرمایه‌گذاران و سایر ذی‌نفعان، پیش‌شرط موفقیت پروژه‌ها خواهد بود. بدون توجه به این چارچوب، حتی تزریق منابع مالی کلان نیز نمی‌تواند پروژه‌ها را از مرحله طرح به بهره‌برداری پایدار برساند. در مقابل، طراحی چارچوب جامع سیاستی-مالی براساس این ۶مؤلفه، کلید توسعه موفق و پایدار قطارهای حومه‌ای در ایران خواهد بود.