گروه اقتصاد- سعید قلیچی- مناطق آزاد به دلیل زیرساخت‌های پیشرفته و تسهیلات گمرکی، به کانون‌های کلیدی در زنجیره تأمین جهانی تبدیل شده و تجارت بین‌المللی را تسهیل می‌کنند. ضعف در شبکه‌های حمل‌ونقل، مشکلات تأمین انرژی و کمبود امکانات ارتباطی، بهره‌وری اقتصادی مناطق آزاد ایران را تحت تأثیر قرار داده است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، مناطق آزاد تجاری در ایران با هدف جذب سرمایه‌گذاری، افزایش صادرات و اشتغالزایی ایجاد شده‌اند، اما در عمل با چالش‌های متعددی مواجه بوده و نتوانسته‌اند نقش مؤثری در اقتصاد ملی ایفا کنند. نبود استراتژی جامع و هماهنگ در سیاست‌گذاری و تغییرات مداوم در قوانین، یکی از موانع اساسی در مسیر توسعه این مناطق به‌شمار می‌آید. عدم‌هماهنگی میان نهادهای دولتی و تصمیم‌گیری‌های ناپایدار، فضای نامطمئنی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرده که نتیجه آن کاهش انگیزه برای سرمایه‌گذاری‌های پایدار است.
علاوه‌بر سیاست‌های ناهماهنگ، ساختار قانونی این مناطق نیز با چالش‌هایی همراه است. در حالی که انتظار می‌رود مناطق آزاد از قوانین منعطف‌تری نسبت به سرزمین اصلی برخوردار باشند، اجرای مقررات محدودکننده و بوروکراسی پیچیده، مزایای رقابتی این مناطق را کاهش داده است. اعمال برخی تعرفه‌های گمرکی، مالیات‌های مضاعف و موانع اداری، باعث شده که سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی این مناطق را به‌عنوان گزینه‌ای جذاب برای سرمایه‌گذاری در نظر نگیرند.

موانع ایجاد توسعه در مناطق آزاد
یکی دیگر از موانع جدی، کمبود زیرساخت‌های مناسب است. ضعف در شبکه‌های حمل‌ونقل، مشکلات تأمین انرژی و کمبود امکانات ارتباطی، بهره‌وری اقتصادی این مناطق را تحت تأثیر قرار داده است. آنطور که «تسنیم» در گزارشی نوشته؛ نبود مسیرهای حمل‌ونقل کارآمد و هزینه‌های بالای لجستیک، موجب افزایش هزینه‌های تولید و تجارت شده و در نهایت توان رقابتی این مناطق را کاهش داده است. سرمایه‌گذاران خارجی نیز به دلیل تحریم‌های اقتصادی، نوسانات ارزی و نبود تضمین‌های کافی برای حفظ سرمایه، تمایلی به فعالیت در این مناطق نشان نمی‌دهند. عدم‌ثبات در فضای اقتصادی و نبود سیاست‌های حمایتی شفاف، باعث افزایش ریسک سرمایه‌گذاری شده و سرمایه‌های خارجی را از این مناطق دور نگه داشته است.
از دیگر چالش‌های اصلی، فقدان پیوند مناسب میان مناطق آزاد و اقتصاد ملی و جهانی است. این مناطق به‌ جای ایفای نقش به‌عنوان مراکز تولید و صادرات، بیشتر به پایگاهی برای واردات تبدیل شده‌اند. نبود صنایع صادرات‌محور و عدم‌بهره‌گیری از ظرفیت‌های تجاری بین‌المللی، موجب شده که این مناطق در مسیر توسعه پایدار قرار نگیرند و نتوانند سهم قابل‌توجهی در رشد اقتصادی کشور داشته باشند. ضعف در توسعه منابع انسانی نیز یکی از موانع مهم محسوب می‌شود. کمبود نیروی کار متخصص و عدم‌تطابق مهارت‌های موجود با نیازهای سرمایه‌گذاران، موجب کاهش بهره‌وری و عدم‌توسعه صنایع پیشرفته شده است. نبود برنامه‌های آموزشی و پژوهشی متناسب با نیازهای اقتصادی مناطق آزاد، چالش دیگری است که بر عملکرد این مناطق تأثیر منفی گذاشته است.
علاوه‌بر این، محدودیت‌های ناشی از عدم‌تعاملات بین‌المللی و دیپلماسی اقتصادی ناکارآمد، فرصت‌های تجاری این مناطق را محدود کرده است. عدم‌حضور فعال در پیمان‌های تجاری جهانی و موانع ناشی از تحریم‌ها، باعث شده که این مناطق نتوانند نقش مؤثری در زنجیره تأمین بین‌المللی ایفا کنند و مزیت‌های بالقوه خود را از دست بدهند.
مجموع این عوامل نشان می‌دهد مناطق آزاد تجاری در ایران برای دستیابی به اهداف اولیه خود نیازمند اصلاحات اساسی در سیاست‌گذاری، بهبود زیرساخت‌ها، کاهش موانع قانونی و تقویت تعاملات بین‌المللی هستند. بدون ایجاد شرایط مناسب برای سرمایه‌گذاری، توسعه فعالیت‌های تولیدی و صادراتی و اصلاح ساختارهای مدیریتی، این مناطق همچنان با چالش‌های توسعه‌نیافتگی مواجه خواهند بود و از ظرفیت‌های واقعی خود فاصله خواهند گرفت.

نقش مناطق آزاد در زنجیره تامین
کمال ابراهیمی‌کاوری، کارشناس اقتصادی حوزه مناطق آزاد در گفت‌وگویی با «مهر» گفت: در دنیای امروز که زنجیره‌های تأمین جهانی به دلیل تحولات ژئوپلیتیکی، فناوری‌های نوین و تغییرات اقتصادی به سرعت در حال تغییر هستند، مناطق آزاد تجاری نقش محوری در تسهیل تجارت بین‌المللی و بهینه‌سازی فرآیندهای تأمین کالا ایفا می‌کنند. ابراهیمی‌کاوری افزود: این مناطق به دلیل موقعیت استراتژیک، زیرساخت‌های مناسب و تسهیلات گمرکی، به نقاط کلیدی در شبکه‌های لجستیکی و تولیدی جهانی تبدیل شده‌اند. وی ادامه داد: یکی‌از مهم‌ترین نقش‌های مناطق آزاد در زنجیره تأمین، بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و مونتاژ است. بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی با استفاده از مزایای مناطق آزاد، قطعات و مواد اولیه را وارد کرده، در این مناطق پردازش یا مونتاژ  و سپس محصول نهایی را به بازارهای مختلف صادر می‌کنند. این رویکرد، علاوه‌بر کاهش هزینه‌های تولید، باعث افزایش سرعت و کارایی زنجیره تأمین می‌شود.
ابراهیمی‌کاوری بیان کرد: لجستیک پیشرفته و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین نیز از دیگر مزایای کلیدی مناطق آزاد است. توسعه بنادر مدرن، انبارهای هوشمند، سیستم‌های ردیابی کالا و استفاده از فناوری‌های دیجیتال مانند بلاک‌چین و هوش‌مصنوعی، موجب کاهش تأخیرات، بهبود شفافیت و افزایش قابلیت اطمینان در حمل‌ونقل بین‌المللی می‌شود. مناطقی که بتوانند در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند، جایگاه ویژه‌ای در تجارت جهانی خواهند داشت. وی خاطرنشان کرد: کاهش موانع گمرکی و تسهیل تجارت فرامرزی از دیگر ویژگی‌های مهم مناطق آزاد در زنجیره تأمین است. حذف تعرفه‌های وارداتی و صادراتی، تسریع فرآیندهای ترخیص کالا و ارائه خدمات گمرکی پیشرفته، به شرکت‌های چندملیتی این امکان را می‌دهد که کالاهای خود را با حداقل هزینه و زمان به بازارهای هدف منتقل کنند. این موضوع به‌ویژه در صنایعی مانند خودروسازی، الکترونیک و داروسازی که به تأمین سریع و به‌موقع وابسته هستند، اهمیت بالایی دارد.
کارشناس مناطق آزاد تجاری افزود: علاوه‌بر این، مناطق آزاد می‌توانند به مراکز توزیع منطقه‌ای و جهانی تبدیل شوند. بسیاری از برندهای بزرگ از این مناطق برای نگهداری و توزیع محصولات خود در بازارهای بین‌المللی استفاده می‌کنند. ایجاد مراکز توزیع در مناطق آزاد باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، بهینه‌سازی مدیریت موجودی و افزایش سرعت تحویل کالا به مشتریان می‌شود. وی تاکید کرد: با این حال، چالش‌هایی مانند ریسک‌های ژئوپلیتیکی، تحریم‌های اقتصادی، تغییرات قوانین بین‌المللی و نیاز به زیرساخت‌های مدرن می‌توانند بر عملکرد مناطق آزاد در زنجیره تأمین جهانی تأثیر بگذارند. برای موفقیت در این حوزه، این مناطق باید بر نوآوری در مدیریت زنجیره تأمین، توسعه فناوری‌های هوشمند و ایجاد همکاری‌های بین‌المللی پایدار تمرکز کنند.ابراهیمی‌کاوری در پایان گفت: مناطقی که بتوانند خود را به‌عنوان هاب‌های لجستیکی پیشرفته، مراکز تولیدی رقابتی و پل‌های ارتباطی کارآمد در زنجیره تأمین جهانی معرفی کنند، در اقتصاد بین‌المللی نقش برجسته‌تری ایفا خواهند کرد و به مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاران و شرکت‌های بین‌المللی تبدیل خواهند شد.

مناطق آزاد پیشران تکنولوژی و فناوری
یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مناطق آزاد در حوزه فناوری، فراهم کردن شرایط برای استقرار مراکز تحقیق و توسعه، پارک‌های علم و فناوری و شتاب‌دهنده‌های استارتاپی است. مناطق آزاد تجاری در سراسر جهان به‌عنوان بسترهای پیشرو در جذب سرمایه‌گذاری، توسعه تجارت و انتقال فناوری شناخته می‌شوند. در ایران نیز این مناطق می‌توانند نقش کلیدی در شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری و فناوری ایفا کنند. با بهره‌گیری از زیرساخت‌های مناسب، حمایت‌های قانونی و مشوق‌های مالی، مناطق آزاد می‌توانند به مراکز رشد شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌ها و صنایع پیشرفته تبدیل شوند.
یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مناطق آزاد در حوزه فناوری، فراهم کردن شرایط برای استقرار مراکز تحقیق و توسعه، پارک‌های علم و فناوری و شتاب‌دهنده‌های استارتاپی است. این مراکز می‌توانند ضمن جذب نخبگان و کارآفرینان، زمینه را برای توسعه فناوری‌های پیشرفته و تولید محصولات دانش‌بنیان فراهم کنند. همچنین این مناطق فرصت مناسبی برای ایجاد همکاری‌های بین‌المللی در زمینه انتقال دانش فنی و سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌های نوآورانه به‌شمار می‌آیند.