وضعیت آب تهران قرمز شد
گروه ایران-سهیل مرتضوی- در طول چهارسال گذشته اغلب میانگین بارش به کمتر از میانگین نرمال رسیده بود، اما امسال استثنایی‌ترین سال به لحاظ شدت خشکسالی و کم‌بارشی در ۶۰سال اخیر است. بررس‌ها نشان می‌دهد که حجم بارندگی‌های استان تهران از ابتدای سال آبی جاری تاکنون حدود ۴۸درصد در مقایسه با دوره مشابه درازمدت کاهش یافته است. این در حالی است که استان تهران برای پنجمین سال پیاپی خشکسالی را تجربه می‌کند که رویدادی بی‌سابقه در مطالعه‌های اقلیمی و هواشناسی و داشته‌های آماری است. بااین‌حال، آخرین گزارش‌های رسمی منتشرشده نشان می‌دهد، تهران تنها استانی نیست که امسال دچار بحران منابع آبی شده است. طی روزهای گذشته گزارش‌هایی در رسانه‌ها منتشر شده که براساس آن‌ها نیمی از جمعیت شهرنشین سراسر ایران در وضعیت تنش آبی قرار دارند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، ایران در یکی از بحرانی‌ترین مقاطع آبی تاریخ خود قرار دارد؛ تغییر اقلیم، کاهش بارندگی، افزایش دمای هوا و افت بی‌سابقه منابع آب تجدیدپذیر شرایط تأمین آب شرب را در بسیاری از مناطق کشور، از جمله تهران، به مرحله هشدار رسانده است. منابع آب تجدیدپذیر کشور از حدود ۱۳۲میلیارد مترمکعب در دهه۱۳۷۰ به کمتر از ۹۰میلیارد مترمکعب در سال‌های اخیر کاهش یافته است. این کاهش بیش از ۳۰درصدی در حالی رخ داده که روند مصرف آب در بخش‌های مختلف کشور افزایش یافته و میانگین دمای کشور در پنج‌دهه گذشته بیش از ۱.۶درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است. از سوی دیگر، تازه‌ترین آمار از وضعیت مخازن سدهای کشور تا تاریخ ۲۱تیرماه حاکی از آن است که تنها ۴۶درصد ظرفیت مخازن پر شده و ۱۸سد مهم کشور کمتر از ۲۰درصد حجم ذخیره دارند.
در بازه زمانی ابتدای مهرماه تا ۲۱تیرماه، میزان ورودی آب به مخازن سدها ۲۲.۴۳میلیارد مترمکعب ثبت شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته با کاهش ۴۳درصدی روبه‌رو شده است. در همین حال، حجم آب موجود در مخازن به ۲۳.۶۷میلیارد مترمکعب رسیده که در مقایسه با عدد ۳۲.۰۱میلیارد مترمکعبی سال قبل، ۲۶درصد کاهش را نشان می‌دهد. بارندگی‌های کشور نیز کاهش چشمگیری داشته است. ارتفاع کل ریزش‌های جوی ایران تا این تاریخ ۱۴۶میلی‌متر گزارش شده که نسبت به میانگین بلندمدت ۲۳۳.۵میلی‌متر، ۳۹درصد و نسبت به سال گذشته با ۲۴۴.۵میلی‌متر، ۴۰درصد کاهش داشته است.

اجرای 192پروژه مدیریت تنش آبی در کشور
در همین راستا و با هدف مدیریت شرایط موجود، ۱۹۲پروژه مدیریت تنش آبی در مناطق شهری و روستایی کشور آغاز شده که بخش مهمی از آن‌ها به بهره‌برداری رسیده‌اند. مسئولان نیز هشدار می‌دهند که بدون مشارکت مردم در مدیریت مصرف، حتی این پروژه‌ها هم نمی‌توانند بحران را مهار کنند. در همین زمینه اعلام شده است که ۲۵استان کشور و بیش از ۵۳شهر این روزها با تنش آبی مواجه هستند، به همین دلیل طرح‌هایی در قالب طرح اضطراری تعریف کردیم و دولت نیز اعتباراتی به آن اختصاص داده است. تهران جزو ۵۲شهری است که براساس ارزیابی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، در وضعیت تنش آبی قرار دارند؛ وضعیتی که می‌تواند مستقیماً استمرار تأمین آب شرب را تهدید کند.
بر پایه داده‌های رسمی وزارت نیرو، حجم منابع آب تجدیدپذیر کشور از حدود 132میلیارد مترمکعب در دهه1370 به کمتر از 90میلیارد مترمکعب در سال‌های اخیر رسیده است؛ یعنی کاهش بیش از 30درصدی در کمتر از سه‌دهه. همزمان، مصرف آب در حوزه‌های مختلف کشور روندی صعودی به خود گرفته و میانگین دمای کشور نیز در 50سال گذشته بیش از 1.6درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است. این تغییرات، پایداری تامین آب را با تهدیدات بی‌سابقه‌ای روبه‌رو کرده است.
هاشم امینی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کشور در یادداشتی پیرامون آخرین وضعیت تأمین آب کشور نوشته است: براساس ارزیابی‌های انجام‌شده 52شهر در 29استان کشور از جمله تهران، مشهد، اصفهان، اراک، بندرعباس و یزد در وضعیت تنش آبی قرار دارند. این بدان معناست که تقریباً نیمی از جمعیت شهری ایران در معرض چالش ناپایداری تأمین آب شرب هستند. در همین چارچوب، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور تنها در سال‌جاری 192پروژه مدیریت تنش آبی در مناطق شهری و روستایی را در دستور کار دارد که بخش زیادی از آن‌ها به مرحله اجرا و بهره‌برداری رسیده‌اند. با وجود این اقدامات گسترده، اگر مدیریت مصرف در سطح خانوار و جامعه نهادینه نشود، حتی بزرگ‌ترین طرح‌های مهندسی نیز نمی‌توانند از بروز بحران جلوگیری کنند. صرفه‌جویی 15 تا 20درصدی توسط شهروندان، می‌تواند شرایط آبرسانی را در بسیاری از شهرهای دارای تنش‌ آبی به وضعیت پایدار برگرداند.

وضعیت قرمز آبی در تهران
بررسی آخرین آمار رسمی ذخایر سدهای تهران در 24تیرماه نشان می‌دهد که حجم آب ذخیره‌شده در تمامی سدهای پنج‌گانه با افتی قابل‌توجه مواجه بوده است. درحالی مجموع ذخایر سدهای تهران در حال حاضر حدود 414میلیون مترمکعب است که در شرایط نرمال در این زمان از سال باید 925میلیون مترمکعب ذخیره آبی در سدهای تهران داشتیم. در واقع، ذخایر فعلی سدهای تأمین آب تهران، کمتر از نصف ذخایر آبی در شرایط نرمال است. در یک وضعیت نرمال، 70درصد تأمین آب تهران از سدهای پنج‌گانه و 30درصد از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود، اما در شرایطی که سدهای تهران نصف یک زمان نرمال، ذخیره آبی دارند و به ‌عبارتی با کسری 511میلیون مترمکعبی مواجه‌اند؛ با وجود آنکه مصرف آب نسبت به سال‌های قبل نه‌تنها کاهشی نبوده، بلکه با رشد مواجه است، استفاده بیشتر از منابع زیرزمینی گریزناپذیر است.
حال در شرایطی که استفاده از منابع زیرزمینی نیز با محدودیت‌های جدی از نظر کمی و کیفی مواجه باشد، باید در زمینه مدیریت توزیع و تقاضای آب فکری شود. کاهش فشار آب تهران به کمتر از نصف، راهکاری بوده که برای توزیع عادلانه آب در تمامی سطح تهران در نظر گرفته شده است. در این شرایط، باز هم وضعیت تنش آبی در تهران در وضعیت قرمز است و توجه مردم به ضرورت صرفه‌جویی در مصارف روزانه آب، تنها راهکار عملی عبور از شرایط قرمز فعلی است. بارش‌های تهران از ابتدای سال آبی جاری تا بیستم تیرماه به 149.8میلیمتر رسید. این در حالی است که در مدت زمانی مشابه سال آبی گذشته که البته سال آبی خشکی نیز بوده، میزان بارش‌های تهران به 228.5میلیمتر رسیده بود.
مقایسه میزان بارش‌های سال آبی جاری در تهران با سال آبی گذشته نشان‌دهنده کاهش 34درصدی است. حال اگر میزان بارش‌های سال آبی جاری را با یک‌سال نرمال (متوسط آمار 57ساله) مقایسه کنیم، بارش‌های تهران افتی 44درصدی داشته است. به تبع کاهش شدید بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری، وضعیت سدهای استان نیز با افت قابل‌توجه ذخایر آبی مواجه شده و کسری 511میلیون مترمکعبی نسبت به یک‌سال نرمال، نتیجه مستقیم کم‌بارشی ناشی از پنجمین‌سال خشک متوالی در تهران است.

سیمای مصرف آب در استان‌های کشور
مطابق داده‌های شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، میانگین مصرف آب شرب در ایران حدود ۱۹۵لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است؛ رقمی که نسبت به الگوی تعیین‌شده (۱۳۰لیتر) فاصله قابل‌توجهی دارد. در این میان، برخی استان‌ها با مصرف بالاتر از میانگین ملی، سهم بیشتری در فشار بر منابع آبی دارند. براساس اعلام رسمی، استان‌های خوزستان، البرز، لرستان، زنجان، فارس و تهران در فهرست پرمصرف‌ترین مناطق کشور قرار دارند. در پایتخت نیز میانگین مصرف روزانه به ۱۹۰لیتر برای هر نفر می‌رسد؛ این در حالی است که کاهش حدود ۴۸درصدی بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت، شرایط منابع آبی تهران را با چالش جدی مواجه کرده است.
برخی استان‌ها نیز با نزدیک‌شدن به الگوی مصرف، نمونه‌ای از مدیریت صحیح منابع آبی را نشان می‌دهند. استان‌هایی مانند خراسان‌شمالی، سیستان و بلوچستان و مرکزی و همچنین شهر مشهد جزو کم‌مصرف‌ترین مناطق به‌شمار می‌آیند. برای مثال، مشهد با مصرفی حدود ۱۳۰لیتر، دقیقاً مطابق با الگوی ملی حرکت می‌کند. کارشناسان معتقدند که عواملی نظیر فشار شبکه توزیع، رفتار مصرف‌کنندگان، تجهیزات مورد استفاده در منازل و فرهنگ عمومی مصرف، نقش مهمی در تفاوت مصرف آب میان استان‌ها ایفا می‌کنند. برای نمونه، تنها یک‌دقیقه باز بودن دوش حمام می‌تواند بین ۱۵ تا ۲۰لیتر آب مصرف کند و کولرهای آبی در روزهای گرم تا ۶۰۰لیتر در روز مصرف دارند؛ اما استفاده از سایه‌بان یا تجهیزات کاهنده می‌تواند این رقم را تا حدی کاهش دهد.
در کنار مصرف خانگی، مسئله هدررفت آب در شبکه‌ها نیز مطرح است؛ به‌طوری‌که حدود ۱۵درصد آب در کشور به صورت فیزیکی هدر می‌رود که بخش عمده‌ای از آن ناشی از فرسودگی لوله‌هاست. در مجموع، تداوم مصرف بالاتر از الگو، به‌ویژه در استان‌های دارای منابع محدود، می‌تواند در آینده نزدیک منجربه اختلال در تأمین آب شود. شاید بازنگری در عادات روزمره و بهره‌گیری از تجهیزات کم‌مصرف، گامی مؤثر برای عبور از تابستانی کم‌بارش باشد.

هشدار وزارت نیرو به پرمصرف‌های آب
روز شنبه هفته جاری بود که عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو در گفت‌وگویی تلویزیونی با بیان اینکه متأسفانه هنوز در برخی ذهنیت‌ها این تصور وجود دارد که کشور ما در منطقه‌ای پرآب قرار دارد، در حالی‌که این‌گونه نیست، اظهار کرد: گاهی شاهد استفاده نادرست از آب، مانند شست‌وشوی منازل و خودروها با آب شرب، هستیم که این موارد باید به‌طور جدی کنترل شود. وی افزود: برای کسانی که بیش از الگوی تعیین‌شده مصرف می‌کنند، در گام نخست، هزینه واقعی مصرف محاسبه خواهد شد که عددی بازدارنده است. به نظر من، متأسفانه تاکنون به این ابزار بازدارندگی کمتر توجه شده است. حتی کسانی که توان مالی دارند باید بدانند در صورت مصرف خارج از الگو، باید هزینه‌های گزافی بپردازند. وزیر نیرو با بیان اینکه ما تلاش خواهیم کرد این سیاست‌ها تأثیری بر زندگی عموم مردم نداشته باشد و تمرکز اقدامات بیشتر بر پرمصرف‌ها خواهد بود، گفت: ممکن است افراد پرمصرف در هر قشری از جامعه باشند، اما قانون در این زمینه تکلیف را مشخص کرده و ما مطابق قانون عمل خواهیم کرد.
محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران نیز بر عزم جدی شرکت آبفای استان تهران برای مقابله و برخورد با افرادی که قطره‌های ارزشمند آب را برای مصارف اینچنینی هدر می‌دهند، تاکید و تصریح کرد: دیگر جای مماشات وجود ندارد و این شرکت مطابق با اختیارات قانونی، در مقابل بدمصرفان و پرمصرفان و همچنین اشتراک‌ها و استفاده‌کنندگان غیرمجاز برخورد قانونی به عمل خواهد آورد. او در ادامه اعمال جریمه‌ و تعرفه‌های پلکانی و ایجاد محدودیت‌های مقطعی برای بدمصرفان و پرمصرفان را قطعی خواند و گفت: ضمن تشدید فعالیت همیاران آب و گروه‌های نظارتی شرکت آبفای استان تهران برای شناسایی و معرفی افرادی که در محیط‌های عمومی به بدمصرفی تظاهر می‌کنند، از شهروندان نیز درخواست می‌شود به منظور دفاع از حقوق فردی و اجتماعی خود، مصادیق بدمصرفی را در صورت مشاهده به سامانه۱۲۲ اعلام کنند. مدیرعامل شرکت آبفای استان تهران با بیان اینکه آب کالایی قابل تولید نیست که بتوان حتی با سرمایه‌گذاری هنگفت آن را تولید کرد، افزود: باید خود را با شرایط خشکسالی و تغییر اقلیم سازگار کنیم و این سازگاری زمانی کارساز خواهد بود که تک‌تک شهروندان نسبت به هدررفت حتی یک قطره آب حساس باشند.