گسترش حمل‌ونقل کانتینری از بندر سن‌پترزبورگ تا بندر شهیدرجایی
​​​​​​​گروه راهبردی- امید اسماعیلی - تقویت و توسعه دیپلماسی ریلی یکی از اولویت‌های حمل‌ونقل در دولت چهاردهم است. در این میان اجرای پروژه ریلی جهت تکمیل سریع‌تر اتصال ریلی در کریدور شمال-جنوب، مدت‌هاست که مورد تاکید کشور ایران و روسیه قرار دارد. اهمیت تکمیل پروژه اتصال ریلی میان ایران و روسیه به عنوان یکی از حیاتی‌ترین پروژه‌های ترانزیتی کشور در دهه‌های اخیر به حدی رسیده است که در سال‌های اخیر بسیاری از کارشناسان حوزه حمل‌ونقل و اقتصاد منطقه به این باور رسیده‌اند که تکمیل سریع‌تر آن موجب ایجاد رونق ترانزیتی در منطقه اوراسیا و هم‌سو با افزایش ظرفیت‌های اقتصادی کریدور شمال-جنوب خواهد بود.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، کریدور شمال-جنوب یکی از مهم‌ترین راه‌های ترانزیتی بین‌المللی است که ارتباط بین کشورهای حوزه خلیج‌فارس، ایران، دریای خزر، قفقاز، روسیه و اروپا را برقرار کرده و با کاهش قابل‌توجه زمان و هزینه انتقال کالا، به افزایش رقابت‌پذیری حمل‌ونقل ایران در سطح جهانی کمک می‌کند. آنطور که گفته می‌شود، با برقراری اتصال ریلی میان ایران و روسیه، شاهد تکمیل کریدور بین‌المللی ریلی در این منطقه خواهیم بود و راه‌آهن ایران را به راه‌آهن کشورهای قفقاز، روسیه، اسکاندیناوی و شمال اروپا متصل می‌کند. از سوی دیگر، تکمیل این مسیر ریلی، مزایایی از جمله تسهیل در مبادلات بازرگانی از مبادی و مقاصد بندر هلسینکی فنلاند، هامبورگ آلمان، باتومی گرجستان با بنادر جنوبی ایران، دهلی هند، کراچی پاکستان و بانکوک تایلند را به دنبال دارد.
برخی گزارش‌ها نیز حاکی از این است که روسیه در حال آماده‌سازی خود برای آغاز هرچه سریع‌تر بهره‌برداری از کریدور شمال-جنوب به محض برطرف‌شدن تحریم‌هاست. موضوع دیگری که مسکو را برای دستیابی به توافق با آمریکا تحت فشار قرار داده، قطع واردات نفت صادراتی این کشور از سوی چین و اعمال فشار ترامپ برای نشان دادن رفتاری مشابه از سوی هند در قبال واردات نفت روسیه است. از دست رفتن مسیرهای ترانزیتی روسیه از جمله کریدور شمال-جنوب و شاخه شمالی پروژه کمربند و جاده، آن هم زمانی که کشورهای CIS در حال بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت ژئوپلیتیک خود برای پرکردن جای خالی این کشور در ترانزیت شرق-غرب هستند، می‌تواند مشوق بزرگی برای تکمیل هرچه سریع‌تر کریدور شمال-جنوب از سوی روسیه محسوب شود که نهایتا راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران نیز از این موهبت بهره‌مند خواهد شد.

چشم‌انداز جدید اتصال ریلی در کریدور 
شمال-جنوب 
جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه‌آهن، در جریان سفر کاری خود به روسیه، از سامانه‌ها و فناوری‌های مورد استفاده در خطوط بارگیری و تخلیه بندر سن‌پترزبورگ بازدید کرد. هدف از این بازدید، آشنایی نزدیک با فناوری‌های نوین بارگیری و تخلیه، توسعه همکاری‌های حمل‌ونقلی و بررسی ظرفیت‌های بندری در مسیر کریدور بین‌المللی شمال–جنوب اعلام شد. ذاکری در این بازدید، ضمن بررسی میدانی عملکرد سامانه‌های خودکار تخلیه و بارگیری کانتینر، از خطوط ریلی داخلی بندر، نحوه استقرار کانتینر روی کامیون و تریلر، تجهیزات ایکس‌ری، باسکول و بخش‌های گمرکی بازدید کرد. در ادامه، مدیرعامل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در نشستی با مسئولان بندر و راه‌آهن سن‌پترزبورگ، به معرفی ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های دوبندر ریل‌پایه شهیدرجایی و امام‌خمینی پرداخت و پیشنهادهایی را در زمینه گسترش همکاری‌های حمل‌ونقل کانتینری مطرح کردند. این نشست با تمرکز بر توسعه تبادلات تجاری در مسیر کریدور شمال–جنوب، بررسی راهکارهای احیای حمل‌ونقل ریلی و ارتقای سطح هماهنگی بین دوکشور در زمینه لجستیک و حمل‌ونقل بین‌المللی برگزار شد.
بندر سن‌پترزبورگ، به عنوان یکی از بنادر مهم روسیه، دارای محوطه کانتینری به وسعت ۹۰هکتار و چهار اسکله فعال است که امکان پهلوگیری کشتی‌هایی با عمق حداکثر ۱۱متر را فراهم می‌کند. فعالیت‌های تخلیه و بارگیری در این بندر تحت نظارت شرکت «گلوبال پورت» صورت می‌گیرد؛ شرکتی که زیرمجموعه هلدینگ «دِلو» بوده و خود از سه شرکت «پ‌ک‌ت»، «اوستو شسکی» و «پترو اسپورت» تشکیل شده است. ترمینال نخست این بندر متعلق به شرکت «پ‌ک‌ت» است و به‌طور میانگین سالانه حدود یک‌میلیون کانتینر در آن پردازش می‌شود. از سال ۲۰۲۲، فناوری‌های جدیدی در این بندر به‌کار گرفته شده که از آن جمله می‌توان به بهره‌گیری از کانتینرهای فله‌بر ویژه با مکانیسم تخلیه اختصاصی در انبار کشتی اشاره کرد. همچنین خطوط ریلی بندر شامل 6مسیر اصلی است که به‌طور همزمان 3خط آن در سایت کانتینری فعال هستند. آرایش معمولی قطارها بین ۵۷ تا ۷۱واگن متغیر است.
مدیرعامل راه‌آهن، در جریان سفر رسمی خود به روسیه، پس از بازدید از خطوط بارگیری و تخلیه بندر سن‌پترزبورگ در کارخانه تولید و تعمیر واگن برقی اکتبر در شهر سن‌پترزبورگ حضور یافت. ذاکری همچنین در جریان این بازدید و با اشاره به ضرورت بهره‌برداری بهینه از فناوری‌های به‌روز در بخش ناوگان حمل‌ونقل ریلی گفت: این بازدید نقطه شروعی برای گسترش همکاری‌های فنی و تبادل دانش میان راه‌آهن ایران و شرکت‌های روسی به‌شمار می‌رود. کارخانه تولید و تعمیر واگن برقی اکتبر در شهر سن‌پترزبورگ یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین کارخانه‌های ماشین‌سازی روسیه به‌شمار می‌رود. این واحد صنعتی در حوزه تولید و تعمیر واگن‌های برقی فعالیت می‌کند و پروژه‌های مهمی را در دست اجرا دارد.

تقویت دیپلماسی ریلی راه‌آهن‌های
 ایران و روسیه
پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی در خبری از امضای تفاهم‌نامه میان شرکت سهامی عام «راه‌آهن روسیه» و شرکت «راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران» در مورد تبادل الکترونیکی دوجانبه داده‌ها مربوط به موقعیت مکانی و وضعیت ناوگان ریلی خبر داده است. این تفاهم‌نامه در جریان سفر جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران به کشور روسیه جهت شرکت در اجلاس و نمایشگاه ریلی فضای۱۵۲۰ در سن‌پترزبورگ و به دعوت رئیس راه‌آهن روسیه امضا شده است. این سفر همچنین در راستای توسعه همکاری‌های ریلی با کشور روسیه و شورای حمل‌ونقل ریلی ریلی کشورهای مستقل مشترک‌المنافع بوده است.
امضای این تفاهم‌نامه که بر مبنای تبادل الکترونیکی داده‌های مربوط به موقعیت مکانی و وضعیت ناوگان ریلی، شامل واگن‌ها و کانتینرهاست، زمینه‌ساز گسترش همکاری‌ها در زمینه تعاملات اطلاعاتی و دیجیتالی‌سازی حمل‌ونقل در مسیرهای ریلی کریدور بین‌المللی شمال-جنوب خواهد شد. تفاهم‌نامه مذکور همچنین امکان تبادل تجربیات در به‌کارگیری راهکارهای نوین فناوری اطلاعات در حمل‌ونقل بین‌المللی ریلی را فراهم کرده و موجب بالارفتن بهره‌وری و ایمنی ناوگان ریلی در حمل‌ونقل بین‌المللی و ترانزیت خواهد شد.
با اجرای مفاد این تفاهم‌نامه، زمان سیر بارهای صادراتی و ترانزیت روسیه و کشورهای آسیای‌میانه از مسیر کریدورهای ریلی راه‌آهن ج.ا.ایران، به‌ویژه کریدور شمال-جنوب کاهش یافته و امکان نظارت و کنترل دقیق‌تر و هوشمندانه‌تر بر ناوگان حمل‌ونقل ریلی به‌ویژه در ترافیک بین‌المللی افزایش می‌یابد. امضای این تفاهم‌نامه گامی مهم در دیجیتال‌سازی و برقراری تبادل الکترونیکی داده‌ها در حمل‌ونقل بین‌المللی ریلی با کشورهای همسایه به‌شمار رفته و به ارتقای جایگاه ایران در شبکه‌های حمل‌ونقل ریلی منطقه‌ای کمک شایانی می‌کند و لذا به عنوان یک دستاورد مهم و پیشرو برای صنعت ریلی کشور محسوب می‌شود.
برقراری تبادل الکترونیکی داده‌ها در حمل‌ونقل بین‌المللی به منظور تسریع در عملیات عبور مرزی کالاها، جلوگیری از تراکم و توقف واگن‌ها در ایستگاه‌های مرزی و انجام به موقع تشریفات گمرکی و در نهایت رسیدن کالاها به مقصد نهایی در سریع‌ترین زمان ممکن از اهمیت بالایی برخوردار است و در همین راستا پروژه برقراری تبادل الکترونیکی داده‌ها با راه‌آهن‌های کشورهای همسایه، جزو پروژه‌های مهم و اولویت‌دار راه‌آهن ج.ا.ا است که دنبال می‌شود.

چشم انداز اتصال بنادر ریل‌پایه میان
 ایران و روسیه
اتصال میان بندر سن‌پترزبورگ روسیه در دریای بالتیک با بندر شهیدرجایی ایران در خلیج‌فارس از طریق شبکه بین‌المللی کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب یکی از بلندپروازانه‌ترین طرح‌های ترانزیتی منطقه‌ای است. هدف این پروژه ایجاد مسیر جایگزین برای عبور کالاها از اروپا و کانال سوئز، کاهش زمان و هزینه و افزایش استقلال اقتصادی از مسیرهای غربی است کارشناسان بر این باورند که پروژه اتصال ریلی میان سن‌پترزبورگ و بندر شهیدرجایی، اگرچه فنی و دیپلماتیک و پیچیده است، می‌تواند به یک شاهراه استراتژیک تبدیل شود که جریان‌های تجاری اوراسیا را بازتعریف می‌کند. این طرح نه‌فقط اقتصادی، بلکه سیاسی و نمادی از مقاومت و همکاری میان کشورهایی است که در شرایط تحریم و فشار جهانی در پی راه‌های جایگزین هستند.
در سال‌های اخیر، همکاری‌های حمل‌ونقلی بین ایران و روسیه به عنوان دوقدرت منطقه‌ای، با تمرکز بر توسعه کریدور بین‌المللی شمال-جنوب، شتاب گرفته است. این کریدور، که در سال‌۲۰۰۰ در سن‌پترزبورگ توسط ایران، روسیه و هند پایه‌گذاری شد، اقیانوس هند و خلیج‌فارس را از طریق ایران به دریای خزر و سپس روسیه و شمال اروپا متصل می‌کند. بندر شهیدرجایی در جنوب ایران‌(بندرعباس) به عنوان دروازه ورودی جنوبی و بندر سن‌پترزبورگ در شمال روسیه به عنوان نقطه شمالی، نقش کلیدی در این مسیر ریلی-دریایی ایفا می‌کنند. این پروژه نه‌تنها مسافت حمل کالا را تا ۹۰۰۰کیلومتر کاهش می‌دهد، بلکه جایگزینی برای مسیرهای سنتی مانند کانال سوئز ارائه می‌دهد و به روسیه کمک می‌کند تا تحریم‌های غربی را دور بزند.
کریدور شمال-جنوب شامل ترکیبی از مسیرهای ریلی، جاده‌ای و دریایی است که از بندر شهیدرجایی آغاز شده، از طریق راه‌آهن ایران به دریای خزر می‌رسد و سپس از آذربایجان و روسیه به سن‌پترزبورگ ادامه می‌یابد. بخش کلیدی این مسیر، خط ریلی رشت-آستارا‌(۱۶۴کیلومتر) در ایران است که به عنوان «حلقه مفقوده» شناخته می‌شود. در می‌۲۰۲۳، ایران و روسیه توافقی ۱.۶میلیارد دلاری برای ساخت این بخش امضا کردند که روسیه تأمین مالی و فناوری آن را برعهده گرفت. این پروژه که بخشی از مسیر بالتیک تا هرمز است، قرار است تا ۲۰۲۸ تکمیل شود و امکان حمل مستقیم کالا از مسکو و سن‌پترزبورگ به خلیج‌فارس را فراهم کند.

مزیت‌های اتصال ریلی ایران و روسیه در آینده
تکمیل این کریدور می‌تواند حجم ترانزیت ایران را تا ۳۰میلیون تن در سال افزایش دهد و درآمد ارزی ایجاد کند. برای روسیه، این مسیر جایگزینی برای مسیرهای غربی است و به صادرات زغال‌سنگ، غلات و کالاهای صنعتی به هند و خاورمیانه کمک می‌کند. کاهش زمان و هزینه حمل (تا ۴۰درصد) رقابت‌پذیری را افزایش می‌دهد. همچنین اتصال به بنادر کاسپین و انزلی در ایران، زنجیره لجستیکی را کامل می‌کند. در سایه تحریم‌های غربی علیه هر دو کشور، این پروژه به عنوان ابزاری برای دور زدن محدودیت‌ها عمل می‌کند. روسیه از آن برای تنوع‌بخشی به جریان‌های جهانی استفاده می‌کند، در حالی‌که ایران جایگاه خود را به عنوان هاب ترانزیتی تقویت می‌کند. همکاری با آذربایجان نیز مسیر را پایدارتر می‌سازد، اما رقابت‌های منطقه‌ای‌(مانند نقش آذربایجان) ممکن است چالش‌ساز باشد.
با تکمیل رشت-آستارا تا ۲۰۲۸، انتظار می‌رود حجم تجارت بین ایران و روسیه دوبرابر شود و INSTC به عنوان مسیری کلیدی برای آسیا-اروپا ظاهر شود. بازدیدهای اخیر نشان‌دهنده تعهد عملی است و ممکن است به توافق‌های جدید در فناوری و ظرفیت منجر شود. بااین‌حال، موفقیت وابسته به حل چالش‌های تحریم و هماهنگی منطقه‌ای است. در نهایت، این پروژه نه‌تنها اقتصادی، بلکه نمادی از همگرایی ژئوپلیتیکی تهران-مسکو در برابر غرب خواهد بود.