از عدم پاسخگویی افغانستان تا دیپلماسی ایرانی
​​​​​​​گروه آب وانرژی – نازیلامهدیانی - علی‌رغم انعقاد قرارداد حقآبه هیرمند از اوایل دهه پنجاه، در سال‌های اخیر و هم‌زمان با کاهش بارش‌ها و گسترش خشکسالی در سیستان، میزان ورودی آب هیرمند به دریاچه هامون مرتباً کاهش یافته است. سیاست عدم شفافیت خبری در وزارت نیرو در حوزه‌های مختلف علی‌الخصوص برق که منجر به تصمیمات نادرست همچون کم‌کردن ساعت کاری کارکنان و قطع برق صنایع در جهت رضایت شهروندان و در نتیجه کاهش تنش در جامعه صورت گرفت، اما در موضوع آب جوابی منفی خواهد داشت.
به گزارش اقتصادسرآمد، عدم حقابه هیرمند به دلیل نبود دولت پاسخگو در افغانستان، ساخت بند کجکی بر روی هیرمند، نصب و به‌کارگیری انواع پمپ در مسیر رود هیرمند برای کشاورزی در افغانستان، خشک‌شدن دریاچه هامون که هفتمین تالاب بین‌المللی جهان است را در پی داشته ‌است. این مسئله موجب قطع منبع زندگی ۵۰۰ هزار سیستانی، کاهش چشمگیر پرندگان بومی سیستان، انقراض گاو سیستانی، تنگدستی و ناامنی‌های متعاقب آن به واسطه فعالیت قاچاق مواد مخدر و گروه‌های تروریستی، مهاجرت گسترده سیستانیان به مناطق شمالی ایران و زوال روزافزون صنایع دستی سیستان شده‌ است.
در طول سال‌های پس از انقلاب، دولت ایران تلاش کرده است تا از احقاق حقوق مردم سیستان از سهم آب هیرمند دفاع کند. ولیکن اخیراً وزیر نیرو دولت سیزدهم در آستانه هفته دولت سال ۱۴۰۲ در گفت‌وگوی تلویزیونی مطالبی را در این خصوص عنوان کرد که تعجب همگان را برانگیخت. وی درباره حق‌آبه هیرمند گفت: همکاران ما بازدیدی از ایستگاه آب‌سنجی دهراود هیرمند صورت دادند. این بازدید نشان داد خشکسالی در افغانستان نیز جدی است و بهتر است که اطلاعات تکمیلی را وزارت امور خارجه بدهد.
هر چند محرابیان به پیگیری حقابه تأکید کرد ولی بدون اشاره به جزئیات سخنانش پیرامون خشکسالی در افغانستان و اینکه چگونه با بازدید از یک ایستگاه آب‌سنجی به این نتیجه دست یافته، به همین نکته اکتفا و موضوع را به پیگیری وزارت خارجه تقلیل داد. کارشناسان بخش حقوقی آب می‌دانند که بررسی میانگین بارش دوره‌ای در بازدید از ایستگاه آب‌سنجی میسر نیست. چرا که ایستگاه آب‌سنجی دهراود تنها ورودی آب به رود هیرمند را نشان می‌دهد.این در حالی‌است که امیرعبدالهیان، وزیر امور خارجه درباره بازدید هیئت ایرانی پیش‌تر تاکید کرده بود که از سد کجکی «بازدید» شده اما «به طرف مقابل گفته‌ایم باید تیم ما از سرچشمه بازدید کند.» اما در گزارشی که تسنیم منتشر کرده است ذکر شده که «متاسفانه در این سفر، مقامات طالبان، اجازه بازدید از مخزن سد کجکی را که در تصاویر ماهواره‌ای مشخص است، به تیم فنی ایران ندادند.» و تنها هیأت فنی ایران از ایستگاه آب‌سنجی بالادست رودخانه هیرمند در افغانستان بازدید کرده است.
محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو نیز پیش‌تر گفته بود: هیأت کارشناسی ایران پس از مشاهده میزان آب رودخانه در ایستگاه آب‌سنجی دهراود، خواستار تحویل فوری حقابه جمهوری اسلامی ایران شده است. ایستگاه آب‌سنجی دهراود در بالا دست بند کجکی است که میزان آب وارد شده به رودخانه هیرمند را محاسبه می‌کند. این محاسبه نشان می‌دهد که امسال پرآب یا کم‌آب بوده است. این سخنان جوانبخت در تضاد صحبت‌های وزیر نیرو و به این نکته تأکید دارد که حقابه هیرمند بدون هیچ بهانه‌ای می‌بایست دریافت گردد و بهانه خشکسالی در افغانستان مردود است. نمی‌توان به صرف بازدید از مرکز آب‌سنجی وضعیت آبی منطقه را تخمین زد. هر چند که در معاهده‌ای که بین ایران و افغانستان منعقد شده، در هر شرایطی (کم‌آبی و پرآبی) سهم ایران یعنی ۲۲ متر معکعب بر ثانیه الزامی است. لیکن سوال مهمی که مطرح می‌گردد این است که آیا وزیر نیرو از مفاد این قطع‌نامه مطلع است؟ او که در سخنانش در تلویزیون به‌گونه‌ای هم حق را به افغان‌ها داد و هم توپ را به زمین وزارت امور خارجه انداخت، یک‌بار دیگر نشان داد که سعی دارد دوره وزارت خود را به خوبی و خوشی بگذراند تا کارنامه‌ای به‌ ظاهر موفق برای خود فراهم سازد.
به گفته نماینده مردم زابل، زهک، هیرمند و نیمروز و هامون در مجلس: در طول سال‌ها بندهای انحرافی کوچک و بزرگ متعددی توسط طرف افغانی در مسیر هیرمند ایجاد شده است، لذا این بخش از متن توافق نقض شده و ما حق داریم برای بررسی موضوع از ابتدای مسیر حرکت حقآبه تا ورود به ایران بررسی‌هایی را انجام دهیم و هر تغییر غیر‌طبیعی باید توسط طرف مقابل برطرف شود.
وی در ادامه می‌گوید: طرف افغانی تاکنون نگفته است که به تعهد خود پایبند نیستم اما در عمل این پایبندی را نشان نداده است، البته امسال ممکن است میزان بارندگی کاهش پیداکرده باشد اما در سال‌های گذشته حجم  بارندگی قابل توجهی در میان حوزه و در سرشاخه‌های هیرمند داشتیم، با این حال حدود یک میلیارد متر‌مکعب آب به ناحق به سمت گودزره منحرف شده، و در کل اراده‌ای برای هدایت آن به سمت کشور ما از سمت طرف افغانی وجود ندارد. آب هیرمند نه مورد استفاده خود افغانستانی‌ها است و نه به سمت ایران هدایت می‌شود و بخش عمده این آب هدر می‌رود.
این صحبت‌های نماینده مجلس از بحث هیرمند که در سایت پاون یعنی وبسایت وزارت نیرو منتشر شده است، گویا به هیچ‌ عنوان جایی در تفکرات وزیر نیرو ندارد. حرف‌های محرابیان در تلویزیون این نکته را به ذهن متبادر ساخت که آیا او وزیر ایران است یا وزیر افغانستان؟
معاهده حقابه ایران از رود هیرمند بین ایران و افغانستان مشتمل بر یک مقدمه و ۱۲ ماده و ۲ پروتکل‌ ضمیمه در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ تصویب شد.
ماده اول معاهده آب می‌گوید: ‌« دستگاه آب‌شناسی دهراوود صرفاً به‌عنوان (‌محضاً بحیث) شاخص محاسبه جریان  شناخته شده است.» در ماده دوم آمده: «مجموع مقدار آبی که از رود هیرمند (‌هلمند) در سال نرمال آب و یا سال مافوق نرمال از طرف افغانستان به ایران تحویل داده می‌شود، ‌منحصر است به متوسط (‌اوسط) جریان ۲۲ متر مکعب در ثانیه.» همچنین در معاهده تاکید شده که «‌ماده پنجم - افغانستان موافقت دارد اقدامی نکند که ایران را از حقابه آن از آب رود هیرمند (‌هلمند)، که مطابق احکام مندرج مواد دوم و سوم و چهارم‌این معاهده تثبیت و محدود شده است، بعضاً یا کلاً محروم سازد.»
سیاست عدم شفافیت خبری در وزارت نیرو محرابیان در حوزه‌های مختلف علی‌الخصوص برق که منجر به تصمیمات نادرست همچون کم‌کردن ساعت کاری کارکنان و قطع برق صنایع در جهت رضایت شهروندان و در نتیجه کاهش تنش در جامعه صورت گرفت، اما در موضوع آب جوابی منفی خواهد داشت. بحث آب با برق بسیار متفاوت‌تر است. اگر در موضوع برق تا یک‌ماه آینده و آغاز پائیز احتمال کاهش کم‌ترازی باشد، لیکن در بحث آب از یک‌ماه دیگر موضوع برعکس است. هر چند که در زمستان بهانه کمبود گاز دلیل ناترازی در برق عنوان خواهد شد. کارشناسان معتقدند تنها نسخه وزارت نیرو نگاه به آسمان در فصل پائیز است که اگر بارش‌ها از اواسط پائیز آغاز نگردد، بحران آب جدی و جدی‌تر خواهد شد.