نوسانات تراز آب دریای خزر چه تاثیری در معیشت و اقتصاد ساحل‌نشینان دارد؟
​​​​​​​گروه زیست محیطی دریایی -سعید قلیچی - در حالی که بسیاری از کارشناسان درباره تبعات منفی محیط زیستی و اقتصادی عقب‌نشینی آب و کاهش سطح آب دریای خزر هشدار می‌دهند، حمید علیزاده، استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در گفتگویی با تأکید بر عدم قطعیت مدل‌های پیش‌بینی تراز آب خزر از احتمال پیشروی مجدد آب دریای خزر خبر داده است. 
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، کارشناسان می‌گویند که با توجه به جمعیت بالای ساحل‌نشین در استان‌های شمالی ایران، نوسانات تراز آب دریای خزر بیشتر از سایر کشورهای حاشیه این دریا، تاثیر بیشتری در وضعیت حیات و زندگی ایرانی‌ها خواهد داشت. دریای خزر، به‌ عنوان بزرگترین دریاچه جهان، نه‌تنها منبعی حیاتی برای پنج کشور اطراف آن است بلکه نقشی کلیدی در زیست‌بوم منطقه ایفا می‌کند.
طی چند دهه اخیر، سطح آب این دریا به‌شدت کاهش یافته است. کاهش منابع آبی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی این منطقه باعث نگرانی‌های جدی محیط‌زیستی و انسانی شده است. این تغییرات، که بیشتر ناشی از تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی است، تهدیدی جدی برای مردم، حیات‌وحش و اقتصاد منطقه به‌ شمار می‌رود.
سطح آب دریای خزر که زیر سطح دریاست، از سال ۱۹۹۶ تاکنون به‌ طور مداوم کاهش یافته و از سال ۲۰۰۶ این روند شدت بیشتری پیدا کرده است. طبق پروژه مطالعاتی مختلف، تا سال ۲۱۰۰، سطح آب دریای خزر ممکن است بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد. کاهش سطح آب دریای خزر یک بحران پیچیده است که از تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناشی می‌شود. درحالی‌که انطباق با شرایط جدید ضروری است، اقدام فوری برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مدیریت منابع آب اهمیت بیشتری دارد. این اقدامات می‌توانند نقش مهمی در حفظ این منبع ارزشمند برای نسل‌های آینده ایفا کنند.

تاثیر نوسانات تراز آب در خزر
حمید علیزاده، استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در گفتگو با مانا درباره علت اصلی پسروی آب خزر و تبعات آن برای ایران بیان کرد: آنچه در خزر رخ داده است، تنها پسروی نیست بلکه نوسانات تراز آب است که در طی اندازه‌گیری دستگاهی چند بار رخ داده است. وی گفت: به‌طور پیوسته ۱۵۰ سال اندازه‌گیری وجود دارد و قبلش اندازه‌گیری‌ها ناپیوسته است. در طی این مدت، سطح تراز آب خزر حدود سه متر نوسان داشته یعنی بالارفته و پایین آمده است. علیزاده ادامه داد: بنابراین طی ۱۵۰ سال گذشته هم تراز آب افزایش داشته و هم کاهش داشته است. دلیل اصلی نوسان تراز آب  اقلیمی است. گرچه برخی عوامل مانند مصرف آب در حوضه آبریز نیز اندکی مؤثر است.

اهمیت کم مصرف در تراز خزر
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با اشاره به وجود دلایل کم اهمیت‌تر در تغییرات تراز آب خزر، توضیح داد: مصرف آب در حوضه آبریز خزر اندکی تراز را تغییر می‌دهد. وی یادآور شد: مصرف آب هم در تراز بالا که دهه ۶۰ تا ۷۰ خورشیدی است و هم در تراز پایین (سال‌هایی که در آن هستیم به همراه دهه ۹۰ خورشیدی را شامل می‌شود)، وجود داشته و تقریباً مقادیرش نزدیک به هم بوده است؛ بنابراین مصرف آب نمی‌تواند دلیل اصلی کاهش تراز باشد. علیزاده افزود: ولی در محدوده خزر جنوبی که منظور فقط ایران نیست و ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و ترکیه را شامل می‌شود، هنوز دنبال سدسازی هستند و هنوز این کار ادامه دارد.

احتمال تغییر مدل پسروی خزر
این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی درباره امیدواری برای پیشروی آب خزر گفت: احتمالش وجود دارد. همان‌طور که در سال ۱۹۷۷ میلادی کمترین تراز را داشتیم و اکثر پیش‌بینی‌ها این بود که تراز پایین‌تر می‌آید، اما در سال ۱۹۷۸ تراز دریا شروع به بالا آمدن کرد. وی اضافه کرد: به نظر می‌رسد بیشتر پیش‌بینی‌ها و مدل‌ها معطوف به روند غالب تراز است. وقتی تراز در حال کاهش است، اعلام روند‌های کاهش پررنگ‌تر می‌شود. علیزاده بیان کرد: ما از سال ۱۹۷۸ شاهد افزایش تراز آب دریا بودیم. بعد از این واقعه بسیاری از پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۰۵ و ۲۰۱۰ میلادی می‌گفتند که تراز آب افزایش می‌یابد در حالی که در سال ۱۹۹۶ تراز دریا شروع به کاهش می‌کند. وی اضافه کرد: اکنون، چون شاهد کاهش تراز آب هستیم، برخی پیش‌بینی‌ها ناظر بر این است که تراز کمتر خواهد شد، اما هیچ قطعیتی وجود ندارد و عدم قطعیت این مدل‌ها بسیار بالا است.
این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی درباره برآورد خسارات ناشی از پسروی خزر توضیح داد: ارزیابی اقتصادی مستلزم داشتن داده است. معمولاً سازمان‌ها داده‌هایشان را ارائه نمی‌کنند. وی افزود: اگر منظور برآورد‌های اقتصادی و تأثیر بر حمل‌و‌نقل دریایی باشد، شما باید ببینید که چند کشتی در این دریا تردد می‌کند. چقدر بار تخلیه می‌کنند. بعد اگر آبخور کم شود و تراز پایین بیاید، کشتی چقدر مجبور است بار کشتی را کاهش دهد. با اتکا به این داده‌ها باید محاسبات را انجام داد که این داده‌ها در دسترس نیست. علیزاده گفت: در بخش‌های دیگر هم لازم است که ارزش اکوسیستمی تالاب‌های ساحلی مانند تالاب گمیشان، تالاب انزلی، خلیج گرگان و فریدونکنار را بدانیم. وی درباره تأثیرپذیری بیشتر ایران نسبت به دیگر کشور‌های همسایه خزر بیان کرد: ما، چون تراکم جمعیت زیادی در حاشیه خزر داریم، نوسان تراز آب دریا برای ما در ساحل خیلی محسوس‌تر است. کشور‌های دیگر این‌قدر تراکم جمعیت در نوار ساحلی ندارند. همچنین تالاب‌های ساحلی ما در خزر با نقاط جمعیتی و تراکم بالای فعالیت انسانی محاصره شده در حالی که تالاب‌های ساحلی در دیگر کشور‌های حاشیه خزر با این تراکم فعالیت انسانی مواجه
 نیستند.
نیاز به اصلاح قوانین مرتبط با ساحل
علیزاده به این پرسش که با توجه به روند تغییرات تراز آب آیا باید در برنامه‌ریزی‌ها حتما این موضوع لحاظ شود، این‌گونه توضیح داد: حتماً باید تراز آب را لحاظ کرد. مهمتر از آن قوانین قدیمی است. ساحل در قوانین ایران درست تعریف نشده است و ساحل را ۶۰ متر از خط آب در نظر گرفته‌اند و دامنه نوسان خط آب به درستی تغریف نشده. وی افزود: این عددی که اعلام شده است، بسیار کم است. قوانین مربوط به بخش مشاع ساحلی خیلی قدیمی است و پاسخگو نیست. کسی که ساختمان می‌سازد  معمولاً در فاصله ۶۰ متر دریا نمی‌سازد، اما کاری کرده است که مسیر ورود به ساحل را بسته است. این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی توضیح داد: باید ساخت و ساز جوری انجام شود که به ساحل دسترسی باشد؛ بنابراین قوانین موجود خیلی در شرایط امروز پاسخگو نیست. وی تأکید کرد: در بارگذاری باید تراز آب را لحاظ کرد و به‌خصوص اگر نوسان بیشتر از سه متر باشد، ممکن است با زیرساخت‌های فعلی نشود واقعاً ترابری دریایی با کیفیت داشت و مستلزم فکر جدید است.

سناریوهای علت افت سطح آب خزر
بر‌اساس سناریو‌های مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر ۹ تا ۱۸ متر پایین خواهد شد. سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است، با توجه به اینکه آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر، کم عمق است، با اُفت ۹ متری آب، حدود ۲۴ درصد از مساحت سطح خزر کوچک خواهد شد و اگر ۱۸ متر آب افت کند، ۳۴ درصد از سطح این دریاچه خشک خواهد شد. این سناریوهای ترسناک علاوه براینکه خسارت‌های محیط زیستی فراوانی به همراه دارد و وضعیت اکوسیستم‌هایی مانند خلیج گرگان، تالاب انزلی، تالاب گمیشان، تالاب میانکاله، تالاب کیاشهر، تالاب زیباکنار و پارک ملی بوچاق را بحرانی خواهد کرد، بر روی اقتصاد و معیشت مردم حاشیه خزر نیز اثرات سوئی خواهد داشت.
کاهش تراز آب دریای خزر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان، نه‌تنها یک پدیده طبیعی بلکه یک بحران زیست‌محیطی جدی است که تأثیرات عمیقی بر اکوسیستم‌های محلی و اقتصادی کشورهای حاشیه آن دارد. این دریاچه، که در طول تاریخ خود نوسانات زیادی را تجربه کرده، به تازگی با کاهش بی‌سابقه‌ای در سطح آب مواجه شده است. بر اساس گزارش‌ها، در 2 دهه اخیر، تراز آب دریای خزر حدود ۲ متر کاهش یافته و به کمترین سطح خود در یک قرن اخیر رسیده است.

پیامدهای افت تراز آب در دریای خزر
بلندترین آمار اندازه‌گیری تراز آب دریای خزر در ایران در ایستگاه بندر انزلی از سال ۱۳۲۰ ثبت شده است. بر اساس اطلاعات اندازه‌گیری شده در انزلی، از سال 1320 تا سال 1356، روند کلی تغییرات تراز آب نزولی بوده و تراز آب در طی زمان 36 سال با 1.36 متر کاهش به مقدار 28.16- متر در سال 1356 می‌رسد. به طور کلی، تراز آب دریای خزر به‌صورت منفی بیان می‌شود؛ زیرا سطح این دریاچه پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است؛ به عنوان مثال تراز 28.16- متر به این معناست که سطح آب دریای خزر 28.16- متر پایین‌تر از سطح متوسط دریاهای آزاد قرار دارد. در فاصله سال‌های 1374-1357، روند کلی تغییرات تراز آب با شیب بیشتری نسبت به دوره قبل صعودی بوده و در طی 18 سال، در سال 1374 با 2.4 متر افزایش نسبت به سال 1357 به تراز 25.76- متر در سال 1374 می‌رسد. از سال شکل 1375 تا کنون روند نزولی تغییرات تراز آب دریای خزر با شیب ملایم‌تری نسبت به دوره افزایشی از سر گرفته می‌شود، به‌طوری‌که طی 28 سال با 2.24 متر کاهش تراز آب در سال 1403 به حدود 28- متر رسیده است.

علت نوسانات تراز آب خزر
فرضیات اقلیم‌شناسی حاکی آن است که تراز آب دریای خزر با تغییراتی که به‌واسطه تغییر اقلیم در بودجه آبی دریا به‌وجود می‌آید، کنترل می‌شود. این فرضیه توسط تعداد زیادی از محققان که بر روی نوسانات تراز آب دریای خزر کار می‌کنند، تایید شده است. ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به‌شدت روی این تراز آب این دریاچه تاثیر بگذارد. سرعت تغییرات تراز آب دریای خزر به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از اقیانوس‌هاست و تقریباً یک‌صد برابر آن‌ها است. بودجه آبی دریای خزر، عمدتا شامل ورودی آب از رودخانه‌ها به دریای خزر، بارش باران روی سطح دریا و تبخیر از سطح آن است. تقریباً ۸۰ درصد از بودجه آبی دریای خزر از ورودی آب رودخانه‌ها تامین می‌شود؛ در حالی‌که بارش حدود ۲۰ درصد و ورود آب زیرزمینی کمتر از یک‌درصد است. رودخانه ولگا حدود ۸۲ درصد از کل ورود آب رودخانه‌ها را تامین می‌کند؛ در حالی که رودخانه‌های کورا، اورال، تِرِک و سولک به‌طور تقریبی ۱۵ درصد را تأمین می‌کنند و ۳ درصد باقی‌مانده از رودخانه‌های کوچک‌تر می‌آیند.

پیش‌بینی آینده نوسانات تراز خزر
سیده محیا حسینی، فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی سواحل، بنادر و سازه‌های دریایی پیش از این در گفتگویی با اکوایران، گفته بود: دریای خزر به دلیل نوسانات سریع تراز سطح آب آن که ناشی از تغییرات اقلیمی است، با چالش‌های متنوعی مواجه است. پیش‌بینی تغییرات سطح دریای خزر برای توسعه استراتژی‌های مؤثر سازگاری با این نوسانات حیاتی است. او در رساله دکتری خود با عنوان «پیش‌بینی بلندمدت تراز آب دریای خزر با رویکرد احتمالاتی»، نوسانات آینده تراز آب دریای خزر ناشی از تغییر اقلیم را با پیش‌بینی مولفه‌های بودجه آبی دریای خزر در کل حوزه آب‌ریز این دریا با رویکرد پیش‌بینی احتمالاتی ارائه کرده است. به عبارت دیگر، در این پژوهش پیش‌بینی تراز آب دریای خزر تحت سناریوهای مختلف تغییر اقلیم و برای احتمال وقوع‌های مختلف ارائه شده است.
براساس مطالعه انجام شده، عامل اصلی تعیین‌کننده روند تغییرات سطح تراز دریای خزر در قرن ۲۱، تغییرات جریان ورودی رودخانه‌ها به دریا عنوان شده است. تبخیر از سطح دریای خزر نیز به‌عنوان یک عامل مهم دیگر، نرخ تغییرات تراز آب را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این پژوهش، پیش‌بینی تراز آب دریای خزر تحت سناریوهای مختلف تغییر اقلیم و برای احتمال وقوع‌های مختلف ارائه شده است. همچنین براساس خروجی این مطالعات، احتمال کاهش تراز آب دریای خزر نسبت به افزایش آن تا انتهای قرن ۲۱ بیشتر است. با این حال، نرخ کاهش تراز آب از نیمه‌های قرن ۲۱ کاهش می‌یابد؛ زیرا افت تراز آب دریای خزر منجر به کاهش مساحت آن می‌شود که در نتیجه، حجم آب تبخیرشده از سطح دریا باوجود افزایش نرخ، تبخیر کاهش می‌یابد. این کاهش تبخیر، سرعت پایین‌روی تراز آب دریای خزر را نیز کاهش می‌دهد.