گروه انرژی- مرتضی فاخری - منطقه خلیج‌فارس همواره در کانون توجه جهانی به‌عنوان یکی از حیاتی‌ترین نقاط تأمین انرژی جهان قرار داشته است. منابع عظیم نفت و گاز این منطقه که بخش قابل‌توجهی از ذخایر شناخته‌شده جهان را در خود جای داده‌اند، خلیج‌فارس را به قلب تپنده انرژی جهان تبدیل کرده‌اند. در این میان، امنیت انرژی به‌عنوان مفهومی استراتژیک، هم از جنبه عرضه و هم از نظر انتقال و مصرف، به مسئله‌ای حیاتی در این منطقه تبدیل شده است. هرگونه تهدید به ثبات این ناحیه می‌تواند اثرات گسترده‌ای بر قیمت و تأمین انرژی در سطح جهانی داشته باشد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مرتضی فاخری، محقق و پژوهشگر در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه به بررسی چالش‌ها و تهدیدهای امنیت انرژی در منطقه خلیج‌فارس و نیز به تصویرسازی از چشم‌انداز آینده حوزه انرژی در این منطقه پرداخته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
امنیت انرژی در ساده‌ترین تعریف به معنای دسترسی پایدار، قابل پیش‌بینی و مقرون‌به‌صرفه به منابع انرژی است. در مورد منطقه‌ای مانند خلیج‌فارس، امنیت انرژی دوبُعد اصلی دارد: نخست، امنیت عرضه برای کشورهای مصرف‌کننده که نگران وقفه در صادرات نفت و گاز از این منطقه هستند و دوم، امنیت تقاضا برای کشورهای تولیدکننده که به درآمد حاصل از فروش انرژی وابسته‌اند. با توجه به نقش تعیین‌کننده کشورهای این منطقه در تأمین انرژی، تحولات سیاسی، اقتصادی و نظامی در خلیج‌فارس همواره با نگرانی‌هایی درخصوص امنیت انرژی همراه بوده است.

بازیگران کلیدی انرژی در خلیج‌فارس
بازیگران کلیدی در این منطقه شامل کشورهای صادرکننده بزرگی مانند عربستان سعودی، ایران، عراق، امارات و کویت هستند که به‌طور سنتی ستون‌فقرات بازار جهانی نفت را تشکیل داده‌اند. این کشورها علاوه‌بر دارا بودن منابع عظیم نفت و گاز، نقش مهمی در تعیین قیمت جهانی نفت ایفا می‌کنند. در سوی مقابل، قدرت‌های مصرف‌کننده بزرگی مانند آمریکا، چین، هند و اتحادیه اروپا وجود دارند که برای حفظ دسترسی به انرژی ارزان و پایدار، منافع استراتژیک گسترده‌ای در این منطقه تعریف کرده‌اند. به همین دلیل، خلیج‌فارس همواره در مرکز رقابت‌ها و چالش‌های ژئوپلیتیکی قرار داشته است.

تهدیدات امنیت انرژی در منطقه
تهدیدات متعددی امنیت انرژی در خلیج‌فارس را به‌‌صورت دائمی در معرض خطر قرار می‌دهند. یکی از مهم‌ترین این تهدیدات، تنش‌های نظامی میان کشورها یا میان دولت‌ها و بازیگران غیردولتی مانند گروه‌های مسلح یا تروریستی است. حمله به تأسیسات نفتی عربستان در سال۲۰۱۹ یا هدف قرار گرفتن نفتکش‌ها در آب‌های جنوبی ایران، نمونه‌هایی از آسیب‌پذیری زیرساخت‌های انرژی در این منطقه هستند. تحریم‌های اقتصادی نیز یکی دیگر از عوامل تهدیدزا به‌شمار می‌روند، به‌ویژه آنجا که کشورهایی مانند ایران یا ونزوئلا هدف تحریم‌های نفتی قرار می‌گیرند و بازار جهانی دستخوش تغییرات می‌شود. افزون بر این، تهدیدات سایبری و خطرات ناشی از حملات دیجیتال به زیرساخت‌های انرژی، نگرانی‌های جدیدی برای امنیت انرژی ایجاد کرده‌اند.

جایگاه ویژه تنگه‌هرمز در امنیت انرژی
از دیگر عناصر حیاتی در مسئله امنیت انرژی، تنگه‌هرمز است. این تنگه باریک که بین ایران و عمان قرار دارد، شاهراه اصلی انتقال نفت‌خام خلیج‌فارس به سایر نقاط جهان است. بیش از یک‌سوم نفت دریایی جهان از این مسیر عبور می‌کند و هرگونه انسداد یا کاهش در عبور از این گذرگاه می‌تواند شوکی جدی به بازارهای جهانی وارد کند. تحلیلگران همواره نسبت به احتمال بسته‌شدن تنگه‌هرمز در بحران‌های ژئوپلیتیکی هشدار داده‌اند، سناریویی که همواره به‌عنوان یکی از تهدیدهای بالقوه در محاسبات قدرت‌های جهانی حضور دارد.
در کنار این تهدیدات، کشورهای منطقه نیز سیاست‌های متنوعی برای حفظ سهم خود در بازار انرژی و تضمین امنیت عرضه اتخاذ کرده‌اند. عربستان سعودی، به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت، با تنوع‌بخشی به بازارهای خود، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های نوین و ایجاد ظرفیت‌های مازاد تولید تلاش کرده است تا نقش خود را در حفظ ثبات بازار حفظ کند. ایران نیز علی‌رغم محدودیت‌ها و تحریم‌ها، همواره به‌دنبال گسترش شبکه‌های صادراتی و توسعه میادین جدید انرژی بوده است. کشورهای امارات و قطر نیز با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی، به‌طور گسترده در زیرساخت‌های انرژی و حمل‌ونقل سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

تاثیر تحولات جهانی در امنیت انرژی خلیج‌فارس
تحولات جهانی در سال‌های اخیر نیز بر امنیت انرژی در خلیج‌فارس سایه انداخته‌اند. جنگ در اوکراین و کاهش صادرات انرژی روسیه به اروپا، فرصتی برای کشورهای خلیج‌فارس فراهم کرد تا جایگزین روسیه در بازارهای اروپایی شوند. این جابه‌جایی قدرت در بازار انرژی، به افزایش وابستگی اروپا به انرژی خلیج‌فارس منجر شد، اما در عین حال رقابت‌هایی میان روسیه و کشورهای این منطقه نیز بر سر بازارهای آسیایی شکل گرفت. از سوی دیگر، تلاش جهانی برای گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، چالشی بلندمدت برای کشورهای نفتی خلیج‌فارس محسوب می‌شود.
کشورهای این منطقه به‌خوبی دریافته‌اند که برای حفظ نقش خود در بازار جهانی انرژی باید به ‌سوی تنوع‌بخشی به اقتصاد، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های نو و مشارکت در بازار جهانی کربن حرکت کنند. برنامه‌هایی مانند چشم‌انداز۲۰۳۰ عربستان سعودی یا تلاش‌های امارات در توسعه انرژی خورشیدی و هیدروژنی، نشان‌دهنده این تغییر رویکرد هستند. ایران نیز با داشتن پتانسیل بالا در حوزه انرژی‌های نو، در صورت رفع محدودیت‌های بین‌المللی، می‌تواند به یکی از بازیگران اصلی این عرصه تبدیل شود.

راهبردی برای تضمین امنیت انرژی
در چنین شرایطی، راهبرد مناسب برای تضمین امنیت انرژی در خلیج‌فارس، همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است. ایجاد سازوکارهای مشترک برای مدیریت بحران‌های انرژی، افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ایمن و هوشمند، تبادل اطلاعات درباره تهدیدات سایبری و کاهش تنش‌های سیاسی می‌تواند به امنیت پایدار در این منطقه بینجامد. همچنین دیپلماسی انرژی باید به ابزاری برای نزدیکی کشورها تبدیل شود، نه بستری برای تقابل. نقش ایران در این میان می‌تواند کلیدی باشد؛ کشوری که هم به لحاظ جغرافیایی در مرکز معادلات انرژی قرار دارد و هم از نظر منابع، یکی از قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای محسوب می‌شود.

نتیجه‌گیری
به‌طورکلی، چشم‌انداز امنیت انرژی در خلیج‌فارس به‌صورت مستقیم به میزان ثبات سیاسی، انسجام منطقه‌ای و توانمندی فنی کشورهای آن بستگی دارد. تحولات آینده، از جمله افزایش مصرف انرژی در آسیا، گذار به انرژی‌های سبز و روند جهانی مقابله با تغییرات اقلیمی، همگی بر نقش این منطقه در معادلات انرژی تأثیرگذار خواهند بود. آنچه مسلم است، خلیج‌فارس تا آینده‌ای قابل پیش‌بینی، همچنان کانونی حساس و راهبردی در امنیت انرژی جهانی باقی خواهد ماند.

سهم کشورهای منتخب خلیج‌فارس از صادرات نفت و گاز و نقش آن‌ها در بازار جهانی (بر اساس آمار ۲۰۲۳)


کشور    
صادرات نفت‌خام 
(میلیون بشکه در روز)    
ذخایر نفتی 
(% از کل جهان)    
صادرات گاز طبیعی (میلیارد مترمکعب)    
نقش کلیدی
 در بازار جهانی انرژی
عربستان سعودی    5/7    17%    10    بزرگ‌ترین صادرکننده نفت، عضو کلیدی اوپک
ایران    2/1 (متأثر از تحریم ها)    9%    18    دومین دارنده گاز جهان، ظرفیت بالقوه بالا
عراق    4/3    8%    5/1    وابسته به نفت، افزایش نقش
 در اوپک
امارات متحده عربی    
5/3    
6%    
56    صادرکننده فعال  LNG، سرمایه‌گذاری در انرژی نو
قطر    0/1    5/1%    177    بزرگ‌ترین صادرکننده LNG 
در جهان
کویت    6/2    6%    17    اقتصاد نفت‌محور، صادرات پایدار
عمان    1/1    3/0%    15    تولیدکننده متوسط، مشارکت 
در بازار  LNG