گروه شعار سال - معصومه بخشی پور- یکی از دغدغه‌های مطرح شده میان اقتصاددانان همواره این بوده که با جایگزینی تکنیک‌های دانش‌بنیان در بازار کار، شرایط اشتغال برای نیروی کار انسانی محدودتر می‌شود اما مقام معظم رهبری درباره این تعارض و شبهات ایجاد شده به روشنگری پرداختند و فرمودند که دانش بنیانی و اشتغال آفرینی ناسازگار نیستند.به گزارش اقتصاد سرآمد، پس از آنکه رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی آغاز سال نو، سال ۱۴۰۱ را «سال تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری فرمودند و معیار تولید را «اشتغال آفرینی» و «دانش بنیان بودن» بیان کردند؛ به تازگی به بیان نکاتی درباره شعار سال و بعضی دیدگاه‌های مطرح‌شده درباره ناسازگاری دو خصوصیت «دانش‌بنیانی» و «اشتغال‌آفرینی» پرداختند.شکی نیست که کلیدواژه امروز توسعه و پیشرفت کشور، «اقتصاد دانش بنیان» است. این برنامه مدرن و راهگشا، نیاز به توانمندی نیروی انسانی دانشی و متخصص دارد که می‌توان آن را در شرکت‌های دانش بنیان جستجو کرد. به نحوی که طبق آمارها امروزه از ۱۰ شرکت اول ثروتمند جهان، حداقل ۹ شرکت دانش پایه هستند.با این وجود وقتی بحث از اقتصاد دانش بنیان می‌شود، در کنار الزامات گذار از جهان صنعتی و دانش بنیان شدن صنایع، همواره این مساله مطرح است که آیا با ورود علم و فناوری‌های جدید و جایگزینی تکنیک‌های دانشی به‌جای نیروی کار انسانی، باید در انتظار محدود شدن بازار کار و شرایط اشتغال باشیم؟
چرا که گفته می‌شود در دنیای دیجیتال و اقتصاد دانشی، فرآیند تولید به کلی تغییر می‌کند و ربات‌ها جایگزین انسان‌ها در کارخانه‌های تولیدی می‌شوند، پس این نگرانی وجود دارد که بسیاری از فرصت‌های شغلی و نیروی کار از بین برود. حتی برخی برآوردهای جهانی از کاهش ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون فرصت شغلی در موج اول دیجیتالی شدن اقتصاد در ۲۰ سال آینده حکایت دارد.از نگاه دیگر اما بسیاری به کارگیری دانش و فناوری را باعث توسعه کارآفرینی و رشد اقتصادی می‌داند و حتی در سند چشم‌انداز افق ۱۴۰۴ کشور نیز تاکید شده است که باید ۵۰ درصد از تولید ناخالص ملی در حوزه کسب‌وکار فناوری محور و دانش‌بنیان محور محقق شود.مطابق با آمار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز که مربوط به خرداد سال ۱۴۰۰ می‌شود، شرکت‌های دانش بنیان برای ۳۰۰ هزار نفر در کشور اشتغال ایجاد کرده‌اند. طبق این آمار، این تعداد ایجاد اشتغال در کشور حاصل فعالیت یک‌هزار و ۲۰۰ شرکت خلاق و پنج هزار و ۸۰۰ شرکت دانش بنیان بوده است.
هوشمندسازی صنایع و رونق کار برای نیروی متخصص
همان طور که مقام معظم رهبری نیز به روشنگری در خصوص شبهه تعارض در اشتغال دانش بنیان پرداخته‌اند، مطالعات جهانی نیز نشان می‌دهد که هوشمندسازی صنایع می‌تواند منتج به رونق بازار کار برای نیروی انسانی متخصص و دانش محور باشد و دانش بنیانی و اشتغال آفرینی ناسازگار نیستند.در این زمینه سیدمسعود شریفی آینده پژوه و کارشناس اقتصاد فضای مجازی سازمان سراج، مطالعاتی از منابعی چون اکونومیست، فوربس و تحقیقات عاصم اوغلو اقتصاددان ترکیه‌ای انجام داده تا به این سوال پاسخ دهد که اقتصاد فضای مجازی و هوشمندسازی صنایع (اتوماسیون)، چه نقشی در اشتغال آفرینی دارد و یا برعکس آیا به کاهش نیروی انسانی منجر می‌شود؟
مسعود شریفی در گفتگو با خبرنگار مهر، معتقد است که از آنجایی که یکی از فاکتورهای مورد توجه در تحقق اقتصاد دانش بنیان و اشتغال آفرینی، «نیروی کار» است، بررسی چالش‌های پیش‌روی نیروی کار در اقتصادی که به سمت دانش بنیان شدن می‌رود و تأثیری که هوشمندسازی صنایع (اتوماسیون) می‌تواند بر اشتغالزایی داشته باشد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار خواهد بود و باید برای آن راهکارهایی اندیشید.وی با اشاره به بررسی انجام شده در رابطه با وضعیت تقاضای نیروی کار همزمان با انقلاب صنعتی چهارم و هوشمندسازی صنایع (اتوماسیون) در سطح بنگاه‌های اقتصادی و سطح کلان جامعه، اظهار داشت: مطالعات مراکز تحقیقاتی موثق نشان می‌دهد که با هوشمندسازی بنگاه‌های اقتصادی و استفاده از ربات‌های هوشمند در صنایع، کارخانه‌ها شروع به استخدام نیروهای جدید کرده و فعالیت خود را توسعه داده‌اند. برای مثال در صورتی که در یک بنگاه اقتصادی، هوشمندسازی در بخش لجستیک انجام شود، ظرفیت در بخش دلیوری افزایش یافته و این مساله تقاضا برای جذب نیروی کار را بالا می‌برد. در سایر بخش‌ها نیز به همین ترتیب شاهد تقاضا برای نیروی کار خواهیم بود.وی افزود: به این ترتیب مطابق بررسی‌های انجام شده، هوشمندسازی و توسعه زیرساخت‌ها و به کارگیری هوش مصنوعی در بنگاه‌های اقتصادی به افزایش نیروی کار منتج شده است.این پژوهشگر ادامه داد: اما از سوی دیگر تحلیل‌ها نشان می‌دهد که در صورت هوشمندسازی یک صنعت، نیروی کاری که توانایی نداشته و به نوعی مهارتی ندارد، از جامعه اشتغال خارج می‌شود و تعداد افرادی که دارای تخصص هستند وارد بازار کار می‌شوند. با این وجود در صورت هوشمندسازی، انتقال نیروی کار در بخش‌هایی که نیاز به متخصص احساس می‌شود، افزایش پیدا می‌کند و بنگاه‌های اقتصادی تمرکز خود را روی جذب افراد متخصص و ماهر می‌گذارند.
این آینده پژوه با بیان اینکه طبق اطلاعات سازمان تأمین اجتماعی، بیش از ۷۰ درصد مشاغل در ایران در دسته بدون مهارت و ساده قرار دارند، گفت: مساله نیروی کار در کشور ما با توجه به حرکت به سمت اتوماسیون و هوشمندسازی و ایجاد بنگاه‌های دانش بنیان، مسأله‌ای مهم و حیاتی است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود. سوال اینجاست که با وجود این جابجایی فرآیندی، آیا بخشی از جامعه نیروی کار کشور حذف خواهد شد و تکلیف چیست؟
دولت الکترونیک و حذف مشاغل ساده دولتی
این کارشناس اقتصاد فضای مجازی با اشاره به اینکه مطالعات نشان می‌دهد که کشورهایی که توسعه صنعتی و هوشمندسازی در آن‌ها بیشتر بوده و از ابزارهای فناوری اطلاعات بیشتر بهره گرفته‌اند در مجموع، کاهش نرخ بیکاری را داشته‌اند، افزود: به هر ترتیب بررسی‌ها حاکی از آن است که هوشمندسازی، نرخ بیکاری را کاهش می‌دهد اما باید بررسی شود که در این صورت چه بلایی بر سر نیروی غیر ماهر و بی سواد می‌آید. یعنی آن‌ها از چرخه بازار کار حذف می‌شوند و یا دولت برنامه‌ای برای آنها در دست اقدام دارد؟وی با اشاره به بررسی تأثیر انقلاب صنعتی چهارم و هوشمندسازی در مشاغل دولتی ایران، اظهار داشت: انقلاب صنعتی چهارم، دولت الکترونیکی را در پی دارد و در صورت تحقق آن، دیگر به مشاغلی مانند کارمندان ساده در آرشیوهای دولتی و اپراتورهای ساده نیازی نیست؛ اما دولت هنوز هیچ برنامه‌ای برای جابجایی این حجم زیاد از نیروی کار غیر ماهر ندارد.شریفی با بیان اینکه دولت الکترونیک هزینه‌ها را کاهش می‌دهد اما در کنار آن باید فکری به حال جابجایی نیروی کار و نیازمندی آنها به مهارت آموزی کرد، گفت: آینده شغلی بسیاری از افراد و کارمندان در کشور، دارای ابهام است و هنوز برای آن فکری نشده است. این تغییر و جابجایی با توجه به آثار کلان فناوری اطلاعات و ارتباطات در زندگی بشر، در کمتر از ۱۰ سال آینده به وقوع می‌پیوندد و ما در کشور برای آن برنامه‌ای نداریم.
وی با اشاره به شعار سال که بر تولید دانش بنیان و اشتغال آفرینی تاکید دارد، گفت: بهتر است که دولت در ابتدا برنامه‌ای کوتاه مدت و میان مدت برای وضعیت نیروی کار در اقتصاد دانش بنیان تدوین کند.