به گزارش اقتصاد سرآمد، مرتضی فاخری، پژوهشگر ارشد علوم راهبردی درنوشتاری به بررسی الزامات جهانی برای عبور از چالش تغییرات اقلیمی به‌عنوان یکی از بحران‌های جدید در حوزه حمل‌ونقل دریایی پرداخته است. نگارنده در این مطلب توضیحاتی را پیرامون تغییر الگوهای حمل‌ونقل، مسیرها و زنجیره لجستیک دریایی در دوران اقلیمی جدید مطرح کرده است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید: امروزه هیچ بازیگری در عرصۀ حمل‌ونقل دریایی از شرکت‌های کشتیرانی و مدیران بنادر تا نهادهای مقررات‌گذار بین‌المللی، نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن پیامدهای اقلیمی، برنامه‌ریزی راهبردی انجام دهد.
افزایش احتمال خسارات ناشی از شرایط ناپایدار جوی، بالا رفتن هزینه‌های بیمه و تعمیرات، تغییرات پیش‌بینی‌ناپذیر در عمق آبراه‌ها و حتی ضرورت بازطراحی چرخه‌های لجستیکی، مجموعه‌ای از واقعیت‌های جدید را شکل داده‌اند که صنعت دریایی ناگزیر از پذیرش و مدیریت آن‌هاست. افزون بر این، تشدید گرمایش جهانی باعث شده برخی مسیرهای سنتی دریایی با ریسک بالا مواجه شوند و همزمان مسیرهای جدید مانند گذرگاه‌های قطبی، در حال تبدیل‌شدن به گزینه‌های بالقوه باشند؛ گزینه‌هایی که هرچند فرصت‌های تازه ایجاد می‌کنند، اما با نااطمینانی‌های فنی، زیست‌محیطی و مقرراتی گسترده همراه‌اند.
جامعه جهانی نیز با وضع مقررات سختگیرانه‌تر برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، به‌ویژه در چارچوب سیاست‌های سازمان بین‌المللی دریانوردی، مسیر تحول صنعت دریایی را شتاب بخشیده است. الزام به استفاده از سوخت‌های پاک‌تر، کاهش شدت انتشار کربن و توسعه فناوری‌های نوین پیشرانه، نه‌تنها ماهیت فنی کشتی‌ها را متحول می‌کند، بلکه شکل‌گیری الگوهای جدید سرمایه‌گذاری، رقابت و همکاری میان شرکت‌ها و کشورها را رقم می‌زند. برای کشورهایی مانند ایران که نقش مهمی در تجارت منطقه‌ای دارند، تغییرات اقلیمی هم تهدید و هم فرصت است: تهدید از آن جهت که مستلزم بازسازی زیرساخت‌های بندری، ارتقای ناوگان و انطباق با استانداردهای بین‌المللی است و فرصت از آن جهت که می‌تواند محرّک نوسازی صنعت دریایی، توسعه مسیرهای نوین ترانزیت و تقویت جایگاه ژئوپلیتیکی کشور در شبکه حمل‌ونقل جهانی باشد. به‌طورکلی، تغییرات اقلیمی نه‌پدیده‌ای دوردست، بلکه واقعیتی جاری است که آینده حمل‌ونقل دریایی را در ابعادی عملیاتی، اقتصادی و راهبردی بازتعریف می‌کند و شناخت دقیق آن، پیش‌شرط ضروری برای سیاست‌گذاری و مدیریت کارآمد در عصر جدید دریانوردی است.

تأثیرات تغییرات اقلیمی بر ایمنی و عملیات ناوبری دریایی
تغییرات اقلیمی در دهه‌های اخیر با ایجاد نوسانات شدید جوی و افزایش پدیده‌های حدی، ایمنی و کارآمدی عملیات ناوبری دریایی را به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر قرار داده است. افزایش فراوانی و شدت طوفان‌ها، شکل‌گیری امواج بلند ناشی از تغییر الگوهای باد و جابه‌جایی جریان‌های اصلی اقیانوسی موجب شده پیش‌بینی مسیرهای دریایی دشوارتر و مخاطرات عملیاتی گسترده‌تر شود. این شرایط نه‌تنها زمان‌بندی سفرها را دچار اختلال می‌کند، بلکه برنامه‌ریزی مسیر و انتخاب سرعت بهینه را نیز پیچیده‌تر می‌سازد. کشتی‌ها ناگزیرند مسیرهای طولانی‌تری را برای دوری از مناطق پرتلاطم طی کنند و این موضوع علاوه بر افزایش مصرف سوخت و هزینه‌های عملیاتی، تأخیرهای زنجیره‌ای در تحویل کالا ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، شدت‌گرفتن امواج و ناپایداری جریان‌ها احتمال آسیب به سازه کشتی، تجهیزات عرشه و کالاهای حساس را افزایش می‌دهد و به‌طور قابل‌توجهی ریسک تعمیرات اضطراری و حوادث دریایی را بالا می‌برد. پیامدهای بیمه‌ای این پدیده نیز قابل‌توجه است، زیرا شرکت‌های بیمه با افزایش ریسک‌های عملیاتی، نرخ حق بیمه و الزامات بازرسی فنی را بیشتر کرده‌اند. این روند، به‌ویژه برای ناوگان کشورهای درحال‌توسعه که به‌روزرسانی فناوری‌های ناوبری و مقاوم‌سازی سازه‌ها با چالش مالی مواجه است، فشار مضاعف ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی، مدیریت ناوبری بیش از هر زمان دیگری نیازمند اتکا به سیستم‌های پیشرفته پایش اقیانوسی، داده‌های لحظه‌ای، مدل‌های پیش‌بینی و سامانه‌های هوشمند مدیریت سفر است.
تحلیل حوادث اخیر دریایی نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی نه‌تنها احتمال وقوع حوادث را افزایش داده، بلکه ماهیت آن‌ها را نیز پیچیده‌تر کرده است. نمونه‌هایی همچون واژگونی کشتی‌های کانتینری در طوفان‌های اقیانوس آرام، آسیب گسترده تانکرها در مسیر اقیانوس هند به‌دلیل امواج غیرمعمول و رخدادهای مرتبط با «امواج غول‌پیکر» نشان می‌دهد که شدت و الگوی این مخاطرات با گذشته متفاوت است. در بسیاری از این موارد، سرعت تغییر شرایط جوی بیشتر از ظرفیت واکنش سیستم‌های سنتی ناوبری بوده و نشان می‌دهد وابستگی صرف به پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت یا داده‌های محدود، دیگر کفایت ندارد. صنعت کشتیرانی از این حوادث درس‌های مهمی آموخته است؛ از جمله ضرورت انطباق سریع با داده‌های بلادرنگ، استفاده گسترده‌تر از هوش مصنوعی در پیش‌بینی مسیر و ارزیابی ریسک، بازنگری در طراحی سازه‌ای کشتی‌ها برای مقاومت در برابر امواج بلندتر و همچنین افزایش آموزش و آمادگی خدمه برای مدیریت شرایط غیرمنتظره. در مجموع، افزایش مخاطرات ناشی از تغییرات اقلیمی موجب شده ایمنی دریایی نه صرفاً یک الزام فنی، بلکه یک ضرورت راهبردی برای تضمین پایداری عملیات و حفظ جایگاه اقتصادی شرکت‌های کشتیرانی در زنجیره تأمین جهانی باشد.

آسیب‌پذیری زیرساخت‌های بندری در برابر پدیده‌های اقلیمی
افزایش سطح آب دریاها و شدت‌یافتن پدیده‌های حدی اقلیمی، زیرساخت‌های بندری را در نقطه کانونی آسیب‌پذیری قرار داده است؛ چراکه بنادر به‌عنوان گلوگاه‌های حیاتی تجارت جهانی، مستقیماً در معرض اثرات گرمایش زمین و ناپایداری‌های ساحلی قرار دارند. بالا آمدن تدریجی سطح آب موجب زیر آب رفتن بخش‌هایی از اسکله‌ها، انبارها و مسیرهای دسترسی‌ شده و کارآمدی عملیات بارگیری و تخلیه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. سیلاب‌های ساحلی که در گذشته رخدادهایی نادر محسوب می‌شدند، اکنون با فرکانس بالاتر و شدت بیشتر رخ می‌دهند و باعث اختلال گسترده در فرایندهای لجستیکی، تخریب کف‌سازی و نابودی تجهیزات برقی و مکانیکی می‌شوند.
فرسودگی سازه‌های ساحلی در بسیاری از بنادر، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، این آسیب‌پذیری را تشدید می‌کند، زیرا بخش بزرگی از اسکله‌ها با استانداردهایی طراحی شده‌اند که شرایط اقلیمی امروز را پیش‌بینی نکرده بودند. در چنین وضعیتی، ذخیره‌سازی کالاهایی نظیر مواد شیمیایی، غلات، تجهیزات صنعتی و محصولات حساس نیز در معرض تهدید قرار می‌گیرد، چراکه نفوذ آب و نوسانات دمایی می‌تواند کیفیت کالا را کاهش داده و خسارات مالی قابل‌توجهی ایجاد کند. این مجموعه چالش‌ها، ضمن افزایش هزینه‌های نگهداری و ترمیم، منجر به کاهش پایداری عملیاتی و گسست‌های احتمالی در زنجیره تأمین جهانی می‌شود.
در برابر این تحولات، طراحی و مدیریت بنادر نیازمند بازنگری اساسی با رویکرد اقلیمی و مبتنی بر تاب‌آوری است. مقاوم‌سازی سازه‌ها از طریق تقویت فونداسیون‌ها، افزایش ارتفاع اسکله‌ها، استفاده از مصالح مقاوم‌تر در برابر خوردگی ناشی از آب شور و توسعه سامانه‌های هوشمند پایش سطح آب از جمله اقدامات ضروری به‌شمار می‌رود. بسیاری از بنادر پیشرو جهان به سمت طراحی زیرساخت‌های «اقلیم‌پذیر» حرکت کرده‌اند؛ زیرساخت‌هایی که قابلیت انطباق با افزایش آینده سطح آب را دارند و می‌توانند فشارهای ناشی از طوفان‌ها و امواج شدید را تحمل کنند. افزون بر این، ایجاد شبکه‌های زهکشی پیشرفته، تقویت سیستم‌های پشتیبان برق و ارتباطات و انتقال برخی فعالیت‌های حیاتی از مناطق کم‌ارتفاع به نقاط امن‌تر، از راهکارهای کلیدی برای کاهش آسیب‌پذیری عملیاتی است. الزامات مقرراتی نیز در حال تغییر است و سازمان‌های بین‌المللی استانداردهای جدیدی را برای ارزیابی خطرات اقلیمی و مدیریت دارایی‌های بندری تدوین می‌کنند. در نتیجه، آینده مدیریت بنادر مستلزم نگاه راهبردی، سرمایه‌گذاری قابل‌توجه و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای افزایش تاب‌آوری است تا بنادر بتوانند در مواجهه با تغییرات اقلیمی، همچنان نقش محوری خود در تجارت جهانی را حفظ کنند و با پایداری بلندمدت سازگار شوند.

تغییر الگوهای حمل‌ونقل و زنجیره لجستیک دریایی در دوران اقلیمی جدید
ذوب سریع ‌یخ‌های قطبی، کاهش بارش‌ها و بروز خشکسالی‌های گسترده، در حال بازتعریف الگوهای حمل‌ونقل دریایی و تغییر مسیرهای سنتی تجارت جهانی هستند. بازشدن تدریجی مسیرهای دریایی در قطب شمال به‌ویژه مسیر «شمال شرق» در امتداد روسیه و «شمال غرب» در کانادا، زمان سفر بین آسیا و اروپا را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده و جذابیت اقتصادی این گذرگاه‌ها را افزایش می‌دهد. بااین‌حال، این مسیرها در عین ایجاد فرصت، با چالش‌های اقلیمی و امنیتی پیچیده همراه‌اند، زیرا ناپایداری یخ‌ها، شدت امواج و نبود زیرساخت‌های پشتیبانی کافی، ریسک ناوبری را بالا نگه می‌دارد.
در مقابل، خشکسالی و کاهش سطح آب رودخانه‌های مهمی چون راین در اروپا، می‌سی‌سی‌پی در آمریکا و یانگ‌تسه در چین موجب شده ظرفیت حمل‌ونقل داخلی به‌شدت کاهش یابد و محدودیت‌های جدیدی برای ناوگان آب‌های داخلی ایجاد شود. این شرایط نه‌تنها هزینه جابه‌جایی کالا را افزایش می‌دهد، بلکه برخی مسیرهای کابوتاژ و اتصال داخلی بین بنادر را با محدودیت‌های عملیاتی جدی روبه‌رو می‌کند. کاهش عمق آبراه‌ها همچنین سبب می‌شود کشتی‌ها نتوانند با ظرفیت کامل بارگیری کنند، در نتیجه تعداد سفرها یا حجم عملیات افزایش یافته و هزینه‌های کلی ناوگان بیشتر می‌شود. در مجموع، الگوی جغرافیایی حمل‌ونقل دریایی در دوران اقلیمی جدید به‌ سمت عدم‌قطعیت بیشتر، نیاز به رصد دائمی و بازنگری مستمر در برنامه‌ریزی مسیرها حرکت کرده است.
این دگرگونی‌های اقلیمی پیامدهای عمیقی بر زمان انتقال، هزینه‌های لجستیکی و ساختار زنجیره تأمین جهانی کالا دارند. تغییر مسیرهای دریایی می‌تواند موجب کوتاه‌ترشدن برخی سفرها و طولانی‌ترشدن برخی دیگر شود و همین امر، پیش‌بینی‌پذیری و ثبات برنامه‌ریزی را برای شرکت‌های حمل‌ونقل دشوار می‌سازد. زمانی که رودخانه‌ها یا بنادر داخلی با محدودیت عمق روبه‌رو می‌شوند، جریان ورودی و خروجی کالا دچار تأخیر شده و زنجیره تأمین جهانی با اختلال‌های شدید مواجه می‌شود. این امر به‌ویژه در صنایع وابسته به حمل‌ونقل مستمر مانند خودروسازی، موادخام معدنی و محصولات کشاورزی، می‌تواند آثار گسترده‌ای داشته باشد.
افزایش هزینه سوخت به‌دلیل طولانی‌ترشدن برخی مسیرها، نیاز به استفاده از ناوگان کوچک‌تر در آبراه‌های کم‌عمق و هزینه‌های اضافی ناشی از بیمه در مسیرهای پرریسک، مجموع هزینه لجستیک را بالا می‌برد و حاشیه سود شرکت‌ها را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، شرکت‌های جهانی ناچارند انبارداری، مراکز توزیع و خطوط تأمین خود را بازتعریف کنند تا بتوانند در برابر اختلالات اقلیمی تاب‌آوری بیشتری داشته باشند. در چنین شرایطی، لجستیک دریایی وارد مرحله‌ای شده که در آن انعطاف‌پذیری، تنوع‌بخشی مسیرها و استفاده از فناوری‌های پیشرفته پیش‌بینی و مدیریت ریسک، به مؤلفه‌های ضروری تبدیل شده‌اند، زیرا تنها با این رویکرد می‌توان تداوم جریان کالا و پایداری اقتصادی زنجیره تأمین جهانی را در عصر اقلیم متغیر تضمین کرد.

مقررات بین‌المللی و سیاست‌گذاری‌های اقلیمی
در دهه‌های اخیر، تغییرات اقلیمی به یکی از تعیین‌کننده‌ترین متغیرهای تأثیرگذار بر ساختار و عملکرد صنعت حمل‌ونقل دریایی تبدیل شده است؛ صنعتی که ستون‌فقرات تجارت جهانی را تشکیل می‌دهد و بیش از ۹۰درصد مبادلات کالایی جهان را جابه‌جا می‌کند. افزایش میانگین دمای جهانی، بالا آمدن سطح آب دریاها، وقوع طوفان‌های شدیدتر و غیرقابل‌پیش‌بینی‌تر و تغییر الگوی بادها و جریان‌های اقیانوسی، همگی موجب شده‌اند تا مسیرهای سنتی کشتیرانی، ایمنی سفرهای دریایی، و بهره‌وری زیرساخت‌های بندری با چالش‌های نوظهور و پیچیده‌ای مواجه شوند. در چنین شرایطی، بسیاری از بنادر جهان با ضرورت بازطراحی سازه‌های ساحلی، تقویت استانداردهای ایمنی، و ارتقای سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار مواجه‌اند، زیرا شدت‌ گرفتن مخاطرات اقلیمی نه‌تنها عملیات جاری را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های کلان دریایی را نیز در معرض خطر قرار دهد. این تحولات، صنعت دریانوردی را به سمت بازاندیشی در الگوهای مدیریت ریسک، به‌کارگیری فناوری‌های نوین و تدوین سیاست‌های سازگار با شرایط اقلیمی جدید سوق داده است.
تغییرات اقلیمی پیامدهای اقتصادی و ژئوپلیتیکی مهمی نیز برای حمل‌ونقل دریایی به‌همراه دارد. ذوب یخ‌های قطبی و گشایش تدریجی مسیرهای جدید، همچون مسیر شمالی، فرصت‌هایی برای کاهش فاصله و هزینه حمل ایجاد می‌کند؛ اما همزمان رقابت‌های سیاسی جدید، مخاطرات محیط‌زیستی و پیچیدگی‌های حقوقی را نیز افزایش می‌دهد. در مناطق گرم‌تر، افزایش دمای آب و تشدید طوفان‌های حاره‌ای موجب کاهش ظرفیت عملیاتی بنادر، اختلال در زنجیره تأمین و افزایش هزینه بیمه و سوخت شده است. در چنین فضایی، کشورها و شرکت‌های دریایی ناگزیرند از رویکردهای سنتی فاصله بگیرند و با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه، سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های کم‌کربن، توسعه ناوگان سازگار با محیط‌زیست و تقویت تاب‌آوری زیرساخت‌ها، خود را با واقعیت‌های جدید سازگار کنند. بنابراین، تغییرات اقلیمی نه‌تنها یک تهدید محیطی است، بلکه عاملی استراتژیک است که آینده رقابت‌پذیری، امنیت و پایداری صنعت حمل‌ونقل دریایی را رقم می‌زند.

راهکارها، نوآوری‌ها و آینده‌پژوهی برای تاب‌آوری دریایی
در مواجهه با تشدید تغییرات اقلیمی، صنعت حمل‌ونقل دریایی ناگزیر است مسیر گذار به ناوگان سبز و بنادر هوشمند را با سرعت و دقت بیشتری دنبال کند. توسعه و به‌کارگیری سوخت‌های جایگزین ازجمله گاز طبیعی مایع، متانول و آمونیاک، به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه در کاهش انتشار آلاینده‌ها، نقش بنیادینی در آینده ناوگان دارد، زیرا این سوخت‌ها ضمن کاهش شدت کربن، امکان سازگاری بیشتر با مقررات سختگیرانه محیط‌زیستی را فراهم می‌کنند.
در کنار این گذار انرژی، بهره‌گیری از تجهیزات با راندمان بالاتر، موتورهای کم‌مصرف، فناوری‌های جذب و ذخیره‌سازی کربن و سیستم‌های بهینه‌سازی مسیر و سرعت، به کشتی‌ها اجازه می‌دهد تا عملیات پایدارتر، ایمن‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تری داشته باشند. بنادر نیز با رویکرد هوشمندسازی، از طریق دیجیتالی‌سازی فرایندها، به‌کارگیری سامانه‌های نظارت بر انرژی، الکتریکی‌سازی تجهیزات بارگیری و ایجاد زیرساخت‌های سوخت‌رسانی سبز، به‌سمت تبدیل‌شدن به گره‌های پایدار لجستیکی حرکت می‌کنند. این تحولات، بنادر را از نقش سنتی خود فراتر برده و آن‌ها را به بازیگران فعال در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تبدیل می‌کند؛ در حالی‌که ارتقای تاب‌آوری دریایی با ساخت سازه‌های مقاوم در برابر طوفان، توسعه سامانه‌های هشدار سریع و استفاده از تحلیل‌های پیش‌بینانه، امکان استمرار عملیات در شرایط اقلیمی متغیر را فراهم می‌سازد.
آینده حمل‌ونقل دریایی تنها به پیشرفت فناوری وابسته نیست، بلکه به نحوه سیاست‌گذاری، حکمرانی دریایی و میزان سرمایه‌گذاری‌های راهبردی نیز گره خورده است. سناریوهای آینده‌پژوهانه نشان می‌دهد که صنعت دریایی در دهه‌های پیش‌رو با سه امکان عمده مواجه خواهد بود: سناریوی گذار آهسته که در آن فشارهای محیط‌زیستی افزایش یافته و هزینه‌های عملیاتی سنگین‌تر می‌شود؛ سناریوی گذار سریع که با پذیرش گسترده سوخت‌های پاک، دیجیتالی‌سازی عمیق و تقویت همکاری‌های بین‌المللی، رقابت‌پذیری پایدار را تضمین می‌کند و سناریوی گذار نامتوازن که در آن اختلاف میان کشورها و شرکت‌ها در میزان آمادگی برای آینده، باعث شکل‌گیری شکاف‌های اقتصادی و فناورانه در صنعت می‌شود.
بنابراین، سیاست‌گذاری هوشمندانه باید بر سه محور متمرکز باشد: نخست، حمایت از سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه برای فناوری‌های سبز؛ دوم، ایجاد مقررات تشویقی و الزام‌آور برای ناوگان و بنادر و سوم، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای استانداردسازی، جذب سرمایه و ارتقای دانش فنی. تنها با چنین رویکردی می‌توان صنعت حمل‌ونقل دریایی را به مسیری پایدار، ایمن و رقابت‌پذیر هدایت کرد و از فرصت‌های ناشی از گذار جهانی به اقتصاد کم‌کربن بهره‌مند شد.

نتیجه‌گیری و سخن پایانی
تغییرات اقلیمی به‌طور عمیق ساختار و عملکرد صنعت حمل‌ونقل دریایی را تحت تأثیر قرار داده و ایمنی ناوبری، بهره‌وری ناوگان و عملکرد بنادر را با چالش‌های نوظهور مواجه ساخته است. افزایش سطح آب دریاها، شدت طوفان‌ها، تغییر الگوهای باد و جریان‌های اقیانوسی، اختلال در مسیرهای دریایی، تأخیر در زمان انتقال کالا و افزایش هزینه‌های عملیاتی و بیمه را اجتناب‌ناپذیر کرده است. ذوب یخ‌های قطبی و تغییر شرایط رودخانه‌ها نیز الگوهای حمل‌ونقل داخلی و بین‌المللی را دستخوش تحول کرده و نیازمند بازنگری در برنامه‌ریزی لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین شده است.
در پاسخ به این تهدیدها، توسعه ناوگان سبز، استفاده از سوخت‌های کم‌کربن و جایگزین، دیجیتالی‌سازی و هوشمندسازی بنادر و تقویت تاب‌آوری زیرساخت‌ها، ضروری و راهبردی محسوب می‌شود. موفقیت در این گذار مستلزم هماهنگی سیاست‌های بین‌المللی، سرمایه‌گذاری پایدار و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین است. تنها با این روش می‌توان تضمین کرد که صنعت دریایی نه‌تنها در برابر مخاطرات اقلیمی مقاوم بماند، بلکه به کاهش انتشار کربن، افزایش رقابت‌پذیری و استمرار نقش حیاتی خود در تجارت جهانی و تأمین امنیت زنجیره تأمین جهانی ادامه دهد.