حرکت ایران در مسیر تبدیل به هاب ترانزیتی غرب آسیا
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل-امید اسماعیلی- توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل در سال‌های اخیر به یکی از اولویت‌های کلیدی سیاست خارجی و اقتصادی ایران بدل شده و اکنون با امضای توافق‌های گسترده با کشورهای همسو، ایران به ‌دنبال تثبیت جایگاه خود به‌ عنوان یک هاب ترانزیتی در منطقه است. جایگاه ژئوپلیتیکی ایران، نقشی کلیدی در اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب اوراسیا (اروپا و آسیا) ایفا می‌کند. همین موضوع موجب شده کشورهای مختلف به‌‌ویژه روسیه، چین، هند و کشورهای آسیای‌میانه، تمایل بیشتری برای مشارکت در پروژه‌های حمل‌ونقل با ایران نشان دهند.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، دیپلماسی ریلی و ترانزیت منطقه‌ای با استفاده از شبکه ریلی به عنوان ابزاری برای تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی در یک منطقه جغرافیایی خاص همواره مورد توجه دولت‌های مختلف در جمهوری اسلامی ایران قرار داشته است. این رویکرد به دنبال ایجاد کریدورهای ریلی بین‌المللی است که نه‌تنها به جابه‌جایی کالا و مسافر کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند به عنوان ابزاری برای توسعه اقتصادی، ثبات سیاسی و صلح منطقه‌ای نیز عمل کنند. در این مسیر ایجاد کریدورهای ریلی و تسهیل حمل‌ونقل کالا از طریق آن‌ها می‌تواند به افزایش تجارت بین کشورها و توسعه اقتصادی مناطق مرزی کمک کند.
باید در خاطر داشت که دیپلماسی ریلی نیز می‌تواند به عنوان ابزاری برای تقویت روابط دیپلماتیک بین کشورها و حل اختلافات مرزی از طریق همکاری‌های حمل‌ونقل استفاده شود. همچنین ایجاد و توسعه خطوط ریلی جدید و مدرن می‌تواند به عنوان یک پروژه زیربنایی مهم در منطقه عمل کرده و به توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق در طول مسیر کمک کند. بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد که دیپلماسی ریلی می‌تواند به تسهیل حمل‌ونقل مسافران بین کشورها و مناطق مختلف کمک کند و به توسعه گردشگری و ارتباطات بین‌المللی کمک خواهد کرد.
ایران با موقعیت استراتژیک خود در قلب خاورمیانه، نقش مهمی در ترانزیت کالاها بین آسیای مرکزی، قفقاز، اروپا و خاوردور ایفا می‌کند. این کشور با داشتن شبکه‌های گسترده جاده‌ای و ریلی، یکی از کریدورهای کلیدی حمل‌ونقل در منطقه به‌شمار می‌آید. باوجود ظرفیت‌های بالای ترانزیتی، از جمله کریدور شمال-جنوب و مرزهای مهم ریلی مانند سرخس و اینچه‌برون، با چالش‌هایی از جمله مشکلات لجستیکی و عدم‌هماهنگی در زیرساخت‌ها مواجه هستیم.

ایران هاب منطقه‌ای ترانزیت می‌شود؟
در سال‌های اخیر، نقش ایران به ‌عنوان یک هاب منطقه‌ای در حمل‌ونقل و ترانزیت کالا میان کشورهای همسایه و مناطق دورتر به‌ خوبی برجسته شده و با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیک ایران در غرب آسیا، کشورمان به یکی از کانون‌های مهم اتصال زمینی و ریلی میان آسیا و اروپا تبدیل شده است و این موقعیت به ایران اجازه داده تا از طریق راه‌های ترانزیتی و کریدورهای حمل‌ونقلی، نقش عمده‌ای در تسهیل تجارت بین‌المللی ایفا کرده و به همسایگان خود در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی کمک کند. کریدورهای حمل‌ونقلی همچون کریدور لاجورد به ‌عنوان راهکارهایی استراتژیک در افزایش توان رقابت ایران در بازارهای منطقه‌ای مطرح شده‌اند. این کریدورها علاوه‌بر تسهیل تبادل کالا، به تقویت روابط دیپلماتیک و اقتصادی با کشورهای همسایه نیز کمک می‌کنند. بااین‌حال، چالش‌هایی همچون ناکارآمدی در مدیریت گمرکی، ناهمگونی زیرساخت‌ها و تأثیرات جنگ‌های منطقه‌ای، بر توان ترانزیتی ایران سایه افکنده است.
سال گذشته، روابط ایران با کشورهای همسایه از طریق توسعه کریدورهای حمل‌ونقلی و افزایش حجم ترانزیت کالا موردتوجه قرار گرفت و این امر نه‌تنها به افزایش صادرات غیرنفتی ایران کمک کرد، بلکه به‌عنوان یک عامل تثبیت‌کننده در روابط منطقه‌ای نیز عمل کرد. بااین‌حال، برای بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های موجود، نیاز به همکاری‌های فیزیکی و سیاسی بیشتری میان کشورها احساس می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مشکلاتی در چرخه ترانزیت کالا از مبدأ به مقصد در کشور وجود دارد که می‌تواند به‌ عنوان موانعی جدی در مسیر توسعه روابط ترانزیتی با همسایگان مطرح شود. این مشکلات شامل ناکارآمدی در مدیریت زنجیره تأمین، کمبود هماهنگی بین نهادهای مرتبط و محدودیت‌های زیرساختی است، رفع این موانع نیازمند سیاست‌گذاری‌های دقیق و سرمایه‌گذاری هدفمند است که بتواند ایران را به یک مرکز منطقه‌ای ترانزیت تبدیل کند.

موقعیت استرانژیک ایران
ایران با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فرد خود در غرب آسیا، پتانسیل بسیار بالایی برای نقش‌آفرینی در عرصه ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی دارد. توسعه کریدورهای ریلی و زمینی با کشورهای همسایه همچون عراق، ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان و افغانستان، گام‌های مهمی در جهت تبدیل‌شدن ایران به یک هاب منطقه‌ای ترانزیت است. بااین‌حال، پروژه‌های متعددی در دست اجرا یا برنامه‌ریزی قرار دارند که با چالش‌هایی همچون تأخیر در توافقات بین‌المللی، ناکارآمدی مدیریتی، ناهمگونی زیرساخت‌ها و تأثیرات سیاسی منطقه‌ای روبه‌رو هستند. این موانع نیازمند رفع توسط سیاست‌گذاری‌های دقیق، سرمایه‌گذاری هدفمند و همکاری‌های فیزیکی و سیاسی گسترده با کشورهای همسایه است.
در کنار این چالش‌ها، فرصت‌های بزرگی نیز در پیوند با کشورهای بیشتری، به‌ویژه از طریق اتصال به کریدور چین-پاکستان وجود دارد. اتصال نداشتن ریلی با پاکستان و تأخیر در شناخته‌شدن مرز رینگدان به‌ عنوان یک مرز ترانزیتی، نشان از این دارد که ایران هنوز از همه ظرفیت‌های خود به‌ خوبی استفاده نکرده است. اگر ایران بتواند با تقویت زیرساخت‌ها، بهبود مدیریت گمرکی و تقویت دیپلماسی اقتصادی، این چالش‌ها را پشت‌سر بگذارد، می‌تواند نقشی کلیدی در تجارت جهانی و اقتصاد منطقه‌ای ایفا کند و به‌ عنوان یکی از اصلی‌ترین هاب‌های ترانزیتی در آسیا مطرح شود.

ایران، محور اصلی ترانزیت غرب آسیا
محمدمهدی کریمی، کارشناس ترانزیت و حمل‌ونقل در گفت‌وگو با «ایمنا» می‌گوید: در حال حاضر ما در حال بحث درباره خطوط ریلی ارتباطی با کشورهای همسایه هستیم و در این زمینه چند مورد وجود دارد که یکی از این موارد، خط ریلی با عراق است و یک مسیر با شلمچه عراق داریم که از مرز خسروی کرمانشاه شروع می‌شود و تا خانقین و بغداد ادامه پیدا می‌کند. این پروژه در حال انجام است؛ خسروی به خوبی در حال پیشرفت بوده و قرار است به خانقین و بغداد متصل شود. وی افزود: با ترکیه، مسیر رازی وجود دارد که به دریاچه آرارات در منطقه می‌رسد، اما طرف ترکیه‌ای دلیلی برای تأخیر در این پروژه برمی‌شمرد و می‌گوید: چون منطقه کردنشین است و اقلیت کُرد در آنجا ساکن هستند، آن‌ها تمایلی به این پروژه ندارند تا به توسعه این منطقه کمک شود، لذا مسیر ریلی را به تعویق می‌اندازند.
کارشناس ترانزیت و حمل‌ونقل تصریح کرد: یکی دیگر از مسیرها، مسیر چشمه ثریاست که در نزدیکی نخجوان در آذربایجان قرار دارد و این مسیر مورد توافق ایران و ترکیه قرار گرفته و در دستور کار توسعه قرار دارد. با ارمنستان هیچ خط ریلی نداریم، اما چند وقت پیش نخست‌وزیر ارمنستان- پاشینیان- اعلام کرد که تمایل به ایجاد خط ریلی با ایران را دارند. بااین‌حال، در کشور ما کسی به این اظهار تمایل توجه نکرده و اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.
کریمی بیان کرد: با جمهوری آذربایجان یک خط ریلی به سمت نخجوان داریم که تنها خط برقی موجود در کشور ماست؛ یعنی حدود ۲۰۰کیلومتر. این خط پیش از انقلاب، کانونی برای حمل‌ونقل بار و مسافر بوده و وضعیتی پررونق داشته است. وی ادامه داد: یکی دیگر از خطوط ریلی که با آذربایجان داریم، مسیر رشت-آستارا است که به آذربایجان وصل می‌شود و این پروژه به دلایلی بسیار کند پیش می‌رود، اگرچه اقدامات وزیر راه را نگاه کنیم، می‌بینیم که اقداماتی در این زمینه انجام شده، اما نمی‌دانم چرا پیشرفت آن به این شدت کند است. وزیر راه و شهرسازی وعده داده‌اند که تا پایان دولت چهاردهم این پروژه به پایان برسد.
کارشناس ترانزیت و حمل‌ونقل تاکید کرد: با ترکمنستان نیز دومسیر ریلی داریم؛ یکی از طریق اینچه‌برون و دیگری از طریق سرخس این خطوط در حال استفاده هستند و در حال توسعه نیز قرار دارند. کریمی ادامه داد: با افغانستان هم یک پروژه داریم که تاکنون دو فاز آن به پایان رسیده و فاز سوم در دست انجام است و فاز چهارم نیز به دست یک شرکت قزاقستانی سپرده شده است. در صورت تکمیل این فاز، خط ریلی به افغانستان متصل خواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: با پاکستان ارتباط ریلی نداریم. این موضوع بسیار مهم است، چون پاکستان از یک طرف با چین همسایه است و یک کریدور ۶۰میلیارد دلاری با چین دارد که از غرب چین شروع می‌شود و به بندرهای جنوبی پاکستان، به‌ویژه کراچی و گوادر، متصل می‌شود و چین این سرمایه‌گذاری را انجام داده تا بتواند از طریق پاکستان به آب‌های آزاد دست پیدا کند و در واقع از طریق این کریدور، تنگه‌های تحت کنترل آمریکا مثل تنگه مالاکا را دور بزند.