یک کارشناس شیلات به«سرآمد»: ورود میکروپلاستیک‌ها به منابع دریایی، بهره‌برداری صیادی را تهدید می‌کند
​​​​​​​گروه شیلات- سعید قلیچی - سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال‌های اخیر برنامه‌ها و مجموعه راهنماهایی را برای کمک به کشورها در کاهش آلودگی پلاستیکی در بخش‌های دریایی و به‌ویژه مسئله ادوات صیادی رهاشده منتشر کرده است. محور اصلی این کار مجموعه‌ای از راهنمایی‌های فنی شامل و سندهای راهنمای تدوین برنامه ملی عمل برای پسماندهای پلاستیکیِ مبتنی بر دریاست که هدف آن شناسایی مسیرها و منابع آلودگی، اولویت‌بندی اقدامات و طراحی سازوکارهای نهادی برای جلوگیری، جمع‌آوری و مدیریت پسماندهاست. در این میان به‌تازگی سازمان شیلات ایران اعلام کرده است که با حمایت و همکاری فائو و با هماهنگی وزارت امور خارجه و سایر نهادهای ملی برنامه مشترکی را برای کاهش پسماندهای پلاستیکی دریایی و ترویج ماهیگیری پایدار آغاز کرده است؛ این همکاری شامل برنامه‌های آموزشی، پایلوت‌های جمع‌آوری زباله و طراحی سازوکارهای نشانه‌گذاری و گزارش‌دهی ادوات صیادی است.
به گزارش «سرآمد»، براساس گزارش‌های بین‌المللی منتشرشده در سالانه حدود ۸میلیون تن پلاستیک به اقیانوس‌ها وارد می‌شود که بخش قابل‌توجهی از آن (تا ۱۰درصد) از تجهیزات ماهیگیری رها شده یا گم شده است. در حالی‌که آلودگی پلاستیکی دریاها به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای اکوسیستم‌های دریایی و معیشت جوامع ساحلی تبدیل شده است، اخیرا سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) با ابتکار جدیدی با مشارکت کشورهای مختلف، گام‌های عملی برای کاهش پسماندهای پلاستیکی از بخش‌های حمل‌ونقل دریایی و شیلات برداشته است.
پروژه اخیر برنامه‌ریزی‌شده توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد که با همکاری سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) و با حمایت مالی نروژ، عربستان سعودی و استرالیا اجرا می‌شود، بر کشورهای در حال توسعه تمرکز دارد. در این میان جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از شرکای کلیدی، از طریق سازمان شیلات ایران (شیلات) و با همراهی وزارت امور خارجه در اجرای ابتکار جدید فائو مشارکت کرده است. این همکاری نه‌تنها به مدیریت پسماندهای پلاستیکی دریایی کمک می‌کند، بلکه چارچوبی برای ماهیگیری پایدار در سطح جهانی و ملی فراهم خواهد کرد. ابتکار مشارکتی فائو البته مربوط به سال اخیر نیست؛ این طرح از سال ۲۰۲۱ آغاز شده، بر پیشگیری و کاهش زباله‌های پلاستیکی دریایی از منابع دریایی (مانند کشتی‌ها و تجهیزات شیلاتی) تمرکز دارد و هدف آن دستیابی به صفر تخلیه پلاستیک به دریا تا سال ۲۰۲۵ است.

ویژگی‌های طرح فائو برای دریاها
فائو بر جایگزینی مواد پلاستیکی یک‌بارمصرف در تجهیزات ماهیگیری (مانند تورها، طناب‌ها و جعبه‌های بسته‌بندی) با مواد قابل‌بازیافت یا زیست‌تخریب‌پذیر تأکید دارد. براساس دستورالعمل‌های داوطلبانه فائو برای علامت‌گذاری تجهیزات ماهیگیری (۲۰۱۸)، کشورها تشویق می‌شوند تا تجهیزات را ردیابی کنند تا در صورت گم‌‌شدن، قابل‌شناسایی و بازیابی باشند.
پروژه اخیر به کشورهای شرکت‌کننده کمک می‌کند تا برنامه‌های مدیریت پسماند بنادر را تدوین کنند، از جمله ایجاد تسهیلات پذیرش زباله در بنادر برای جمع‌آوری پلاستیک‌های جمع‌آوری‌شده توسط ماهیگیران (مانند زباله‌های «غیرفعال» که تورها به‌طور ناخواسته جمع می‌کنند). این شامل مطالعات امکان‌سنجی فنی-اقتصادی برای بنادر است.
فائو نیز ابتکارهایی با سازمان‌های زنان‌محور در بخش شیلات راه‌اندازی کرده تا استفاده از پلاستیک در فرآوری و بازاریابی ماهی را کاهش دهد و جمع‌آوری پلاستیک برای بازیافت را ترویج کند. این طرح‌ها در کشورهای آفریقایی مانند ساحل عاج و سنگال آزمایش شده و اکنون به آسیا، از جمله ایران، گسترش یافته است.
فائو همچنین از طریق کد رفتار مسئولانه شیلات (۱۹۹۵) و دستورالعمل‌های بین‌المللی برای مدیریت ضایعات جانبی و کاهش دورریزها (۲۰۱۱)، کشورها را به سمت مدیریت مبتنی بر اکوسیستم هدایت می‌کند. این شامل محدودیت‌های صید، فصل‌های بسته شیلات و فناوری‌های نوین برای کاهش ضایعات است که هدف آن حفظ ۱۰درصد مناطق ساحلی و دریایی تا سال ۲۰۲۰ (و گسترش آن) است. پیش‌بینی می‌شود این سازوکارها تا سال ۲۰۵۰، وزن پلاستیک در اقیانوس‌ها را کمتر از وزن ماهی‌ها نگه دارد.
به باور کارشناسان؛ این ابتکار نه‌تنها آلودگی را کاهش می‌دهد، بلکه به امنیت غذایی و معیشت میلیون‌ها نفر در کشورهای در حال توسعه کمک می‌کند، جایی که شیلات ۶۰میلیون شغل مستقیم ایجاد کرده است. کارشناسان شیلات بر این باورند که مدیریت پسماندهای پلاستیکی نه‌تنها اکوسیستم را حفظ می‌کند، بلکه پایه‌ای برای رشد اقتصادی پایدار است.

وضعیت ایران در ایجاد ماهیگیری پایدار
آنطور که وزارت جهادکشاورزی و سازمان شیلات ایران اعلام کرده‌اند، سازمان شیلات ایران با همکاری سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) و وزارت امور خارجه، برنامه‌ای مشترک برای کاهش پسماندهای پلاستیکی و ترویج ماهیگیری پایدار را آغاز کرده است. این طرح با هدف مقابله با معضل جهانی ادوات ماهیگیری رهاشده و در چارچوب همکاری با سازمان حفاظت محیط‌زیست برای مدیریت پسماندهای پلاستیکی و آگاهی‌بخشی جوامع صیادی ایران اجرا می‌شود. همچنین برگزاری کارگاه آموزشی تخصصی با حضور نمایندگان و کارشناسان سازمان‌های مرتبط در دستور کار قرار دارد تا زمینه اجرای اقدامات عملیاتی بعدی برای کاهش آلودگی پلاستیکی و حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی کشور فراهم شود.
دفتر حفظ و بهسازی منابع دریایی سازمان شیلات ایران به عنوان عضو کارگروه ملی بررسی سند معاهده مقابله با آلودگی پلاستیک، با شرکت در کنفرانس بحران آلودگی پلاستیک و تدوین برنامه ملی راهبردی مدیریت پسماند و ارائه گزارش پسماندهای تولیدی واحدهای شیلاتی، اقدامات ارزنده را انجام داده است. در این راستا جلسات تخصصی با موسسه تحقیقات علوم شیلاتی و سازمان حفاظت محیط‌زیست در ارتباط با تدوین طرح مقابله با تورهای سرگردان و زباله‌های پلاستیکی و سایر ملزومات صیادی نیز برگزار شده است. از اقدامات شاخص دیگر می‌توان به مشارکت در جلسات تعیین شاخص‌های ارزیابی سیاست‌های کلی محیط‌زیست در حوزه شیلات، همکاری در برگزاری نمایشگاه بین‌المللی مدیریت پسماند و بازیافت و حضور در نشست‌های مرتبط با دفع پسماندهای دریایی در سازمان بنادر و دریانوردی اشاره کرد.

اهمیت ماهیگیری پایدار برای رونق اقتصاد سواحل
امین محمودی، یک کارشناس شیلات در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصاد سرآمد پیرامون اهمیت حفاظت از دریاها و ایجاد ساز و کاری برای ایجاد ماهیگیری پایدار در کشور، می‌گوید: پلاستیک‌های دریایی (به‌ویژه ادوات صیادی رهاشده) موجب پارگی تور، گیرکردن شناورها و افزایشی در زمان و هزینه صیادی می‌شوند؛ مدیریت نظام‌مند پسماند هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم معیشتی را کاهش می‌دهد.
این کارشناس شیلات اضافه کرد: جمع‌آوری و کاهش پلاستیک‌های شناور و ته‌نشین‌شده، فشار غیرمستقیم بر زیست‌بوم‌ها و زنجیره غذایی را کاهش می‌دهد؛ از جمله کاستن از ورود میکروپلاستیک‌ها به منابع غذایی دریایی که در درازمدت سلامت بهره‌برداری صیادی را تهدید می‌کند. همچنین توسعه بازارهای مواد بازیافتی می‌تواند منابع درآمدی جایگزین یا مکمل برای جوامع ساحلی ایجاد کند؛ اما این نیازمند طراحی مکانیسم‌های تشویقی و تضمین بازار مواد بازیافتی است.
وی با تاکید بر زمینه آموزش و فرهنگ‌سازی برای ایجاد ماهیگیری پایدار در کشور نیز اضافه کرد: آموزش صیادان، فراهم‌سازی پهنه‌های تحویل پسماند و تدوین مشوق‌های مالی (مثلاً پرداخت بخشی از هزینه یا اعتبار برای تحویل پسماند) تأکید کرده‌اند. این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که رویکرد ایران به‌ صورت عملیاتی به دنبال تلفیق اقدامات فنی و انگیزشی است. ابتکار مشترک FAO و سازمان شیلات ایران اقدام مهمی است که می‌تواند هم به کاهش آلودگی پلاستیکی دریایی کمک کند و هم زمینه تقویت ماهیگیری پایدار و معیشت جوامع ساحلی را فراهم آورد. 
این کارشناس شیلات با اشاره به اهمیت اقتصادی ماهیگیری برای تامین معیشت و حیات جوامع محلی ساکن در سواحل کشور، افزود: ایجاد ماهیگیری پایدار برای جوامع محلی سواحل ایران یک ضرورت زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی است. باید در خاطر داشته باشیم که در بسیاری از روستاها و شهرهای ساحلی جنوب و شمال ایران، صیادی اصلی‌ترین یا یکی از اصلی‌ترین منابع درآمد و اشتغال است. این در حالی است که ماهیگیری ناپایدار، بی‌رویه و غیراستاندارد مستقیماً باعث کاهش ذخایر، کوچک‌شدن اندازه ماهیان و کاهش درآمد صیادان می‌شود.
«محمودی» در پایان خاطرنشان کرد: در ایران، آبزیان نقش مهمی در امنیت غذایی دارند؛ به‌خصوص برای جمعیت‌های جنوب و شمال که دسترسی روزانه به پروتئین دریایی دارند. ماهیگیری ناپایدار باعث ورود دلالان، افزایش هزینه سرمایه‌گذاری و خروج ارزش‌افزوده از مناطق ساحلی می‌شود. در بخش‌های مختلف جوامع ساحلی ایران به‌ویژه در جنوب کشور (مناطقی مانند بندرعباس، قشم، هرمز، جاسک، چابهار)، صیادی بخشی از هویت محلی است. پایداری ذخایر، تداوم این سنت و انتقال دانش بومی صیادی به نسل‌های بعد را تضمین می‌کند. بدون ماهیگیری پایدار، سواحل ایران نه از نظر اقتصادی و نه از نظر اجتماعی قابل‌بقا نخواهند بود.